zougla: Σύντομη ιστορία της δυτικής σκέψης

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ από τη Σύντομη ιστορία της δυτικής σκέψης του Stephen Trombley, που θα κυκλοφορήσει σε μετάφραση Γιώργου Μαραγκού από τις εκδόσεις Κέδρος αύριο, Τρίτη 13 Ιουνίου.

Stephen Trombley, Σύντομη ιστορία της δυτικής σκέψης (A short history of western thought)
Μετάφραση: Γιώργος Μαραγκός
Εκδόσεις Κέδρος
Έτος έκδοσης: 2016
ISBN: 978-960-04-4665-4
Σελ.: 256

Στη Σύντομη ιστορία της δυτικής σκέψης παρουσιάζονται οι σημαντικότερες ιδέες Δυτικών διανοητών, που αναπτύχθηκαν στη διάρκεια της εξέλιξης της ανθρωπότητας.

Ο Stephen Trombley αναλύει τη ζωή και το έργο των σπουδαιότερων διανοητών. Η αφήγηση ξεκινάει από τους φιλοσόφους της Κλασικής Αρχαιότητας και καταλήγει στους σύγχρονους στοχαστές.

Eξετάζονται: οι χριστιανοί σχολαστικοί θεολόγοι του Μεσαίωνα· οι μεγάλοι φιλόσοφοι του Διαφωτισμού· οι Γερμανοί ιδεαλιστές από τον Καντ στον Χέγκελ· οι ωφελιμιστές Μπένθαμ και Μιλ· ο Περς, ο Τζέιμς και οι Αμερικανοί πραγματιστές· οι αναλυτικοί φιλόσοφοι Ράσελ, Μουρ και Βιτγκενστάιν· ο Σοσίρ και οι στρουκτουραλιστές· ο Μπαρτ, ο Φουκό και οι μεταστρουκτουραλιστές· και, τέλος, οι τέσσερις στοχαστές που διαμόρφωσαν τον σύγχρονο κόσμο μας: ο φυσιοδίφης Κάρολος Δαρβίνος με τη θεωρία της εξέλιξης· ο φιλόσοφος, ιστορικός και πολιτικός θεωρητικός Καρλ Μαρξ· ο Ζίγκμουντ Φρόυντ, ο πατέρας της ψυχανάλυσης· και ο Άλμπερτ Αϊνστάιν, ιδρυτής της μετανευτώνιας φυσικής.

Ένα απόσταγμα της ιστορίας της διανόησης που καλύπτει δυόμισι χιλιετίες.

* * *

stephen_trombley_author-pic2 Ο Stephen Trombley είναι συγγραφέας, επιμελητής και κινηματογραφιστής.

Έχει τιμηθεί με το βραβείο Emmy.

Έχει συνεργαστεί με τον ιστορικό Alan Bulock στη δεύτερη έκδοση του The Fontana Dictionary of Modern Thought και έχει επιμεληθεί το The New Fontana Dictionary of Modern Thought.

Έργα του:

The Execution Protocol
Sir Frederick Treves: The Extraordinary
Edwardian
The Right to Reproduce
All That Summer She Was Mad: Virginia
Woolf and her Doctors.

* * *

Σύντομη ιστορία της δυτικής σκέψης

Εισαγωγή

Μέχρι πριν από λίγο καιρό ξυπνούσα συχνά πανικόβλητος από έναν εφιάλτη στον οποίο είχα επιβιώσει ενός πυρηνικού ολοκαυτώματος. Στον εφιάλτη έβλεπα ότι ανήκα σε μια μικρή ομάδα από επιζήσαντες, ο καθένας εκ των οποίων είχε αναλάβει την αποστολή να συμβάλει στην ανοικοδόμηση του δυτικού πολιτισμού. Η δουλειά μου ήταν να κάνω μια περίληψη των φιλοσοφικών ιδεών από την αρχαία Ελλάδα μέχρι σήμερα, την οποία θα χρησιμοποιούσαμε για να διδάξουμε στα ανοικοδομημένα μας πανεπιστήμια την πρώτη γενιά φοιτητών φιλοσοφίας μετά τον Αρμαγεδδώνα. Δεν είχα ιδέα ότι αυτός ο επαναλαμβανόμενος εφιάλτης θα ήταν οιωνός για την ημέρα που ο Richard Milbank θα μου τηλεφωνούσε από την Atlantic Books για να μου ζητήσει να κάνω ακριβώς αυτό.

Στους συγγραφείς αρέσει να λαμβάνουν τηλεφωνήματα που τους αναθέτουν δουλειές, οπότε ήταν φυσικό να πω άμεσα «ναι». «Ωραία», σκέφτηκα, «το όνειρό μου γίνεται πραγματικότητα». Το επόμενο πρωί ξύπνησα πανικόβλητος, με το ίδιο εκείνο αίσθημα που είχα μετά τον εφιάλτη… που όμως πέρασε γρήγορα. Σήκωσα τα μανίκια μου και άρχισα να οργανώνω την αποστολή μου.

Στο κάτω κάτω της γραφής, είχα την εντύπωση ότι η ιστορία της φιλοσοφίας μπορούσε να συνοψιστεί σε μια βασική ερώτηση: τι μπορούμε να γνωρίσουμε; Και αυτή η ερώτηση αποτελεί το πλαίσιο για μια άλλη: τι πιστεύουμε; Είχα την εντύπωση ότι οι πρώτοι φιλόσοφοι ασχολήθηκαν με το διαχωρισμό της γνώσης από την πίστη. Αυτό το έκαναν, για παράδειγμα, αντικαθιστώντας τους μύθους της δημιουργίας του κόσμου με επιστημονικές εξηγήσεις για το πώς αυτός ο κόσμος άρχισε να υπάρχει.

Η διάσταση μεταξύ πίστης (ή πεποίθησης) και γνώσης (ή λόγου) είναι σήμερα το ίδιο έντονη όσο και στα χρόνια του Σωκράτη. Μια δημοσκόπηση του 2010 έδειξε ότι το 40% των Αμερικανών πιστεύει ότι ο Θεός έπλασε τον κόσμο σε έξι μέρες· το 38% πιστεύει ότι εξελιχθήκαμε από πιο βασικούς οργανισμούς, αλλά ότι ο Θεός έπαιξε κάποιο ρόλο κατά τη διαδικασία· το 16% έχει πειστεί από τις βασισμένες στην επιστήμη ενδείξεις ότι τα ανθρώπινα όντα εξελίχθηκαν με το πέρασμα ενός μακρού χρονικού διαστήματος. Πόσο μακρού; Η ραδιοχρονολόγηση με άνθρακα είναι ακριβής στα 58.000 με 62.000 χρόνια. Το αρχείο των απολιθωμάτων αποδίδει στον Homo Sapiens ηλικία 200.000 χρόνων (αν και απόκτησε όλη του την ανθρώπινη λειτουργικότητα πριν από περίπου 50.000 χρόνια). Οι δημιουργιστές ισχυρίζονται ότι όχι μόνο ο Homo Sapiens, αλλά και ολόκληρος ο κόσμος έχει ηλικία περίπου 6.000 με 10.000 χρόνια. Οι τελευταίες όμως επιστημονικές μετρήσεις στα μικροκύματα, που απελευθερώθηκαν κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Έκρηξης (Big Bang), δείχνουν ότι το σύμπαν είναι ηλικίας 13,75 δισεκατομμυρίων χρόνων. Δεν είναι απαραίτητο η επιστήμη και η θρησκεία να είναι ασύμβατες: πολλοί επιστήμονες κατά το παρελθόν (και ακόμη και σήμερα) έχουν υπάρξει πιστοί. Η λανθασμένη πίστη όμως και η επιστήμη είναι ασύμβατες. Ο ορισμός της διαφοράς μεταξύ γνώσης και πίστης είναι η πρώτη αποστολή της φιλοσοφίας.

Η φιλοσοφία φυσικά ασχολείται με περίπλοκες ιδέες και επιχειρήματα και θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι γράφοντας αυτή την εκλαϊκευμένη ιστορία έχω υποπέσει σε γενικεύσεις ή έχω αδικήσει τη μια ή την άλλη σχολή σκέψης. Πέραν αυτού όμως, το ευρύ αναγνωστικό κοινό έχει κάθε δικαίωμα να εξοικειωθεί με κάποιους από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους του παρελθόντος και να έρθει έστω σε επαφή με μια εισαγωγή στους κομβικούς στοχαστές του σήμερα. Οι φιλόσοφοι Ιμάνουελ Καντ, Μπλεζ Πασκάλ και Ανρί Μπερξόν ήταν όλοι τους μεγάλοι μαθηματικοί, αλλά είχαν κατορθώσει να μεταδίδουν τις φιλοσοφικές τους ιδέες σε μια γλώσσα που οι απλοί αναγνώστες θα μπορούσαν να κατανοήσουν.

Η φιλοσοφία είναι ο καλύτερος τρόπος που έχουμε για να διαχωρίζουμε τις καλές από τις κακές ιδέες και συνεπώς πάντα ήταν μία ανταγωνιστική απασχόληση. Αυτός είναι ο λόγος που η φιλοσοφία μπορεί να είναι αδυσώπητα σχισματική. Η σύγχρονη φιλοσοφία, για παράδειγμα, έχει χωριστεί σε δύο στρατόπεδα, το αναλυτικό και το ηπειρωτικό. Ο αναλυτικός φιλόσοφος Α. Τζ. Άιγερ δεν μασούσε τα λόγια του. Θεωρούσε ότι το έργο των φιλοσόφων Μάρτιν Χάιντεγκερ και Ζαν-Πολ Σαρτρ ήταν, στην κυριολεξία, άνευ νοήματος (και πραγματικά εννοούσε ότι το έργο τους δεν σήμαινε τίποτα). Από την πλευρά μου, διαφωνώ με τον Άιγερ, ενώ ταυτόχρονα βρίσκω το έργο του συναρπαστικό και διασκεδαστικό, την πρόζα του ζωηρή και τις ιδέες του να έχουν νόημα (αν και το νόημά τους πολύ πιθανόν να είναι λάθος). Βρίσκω επίσης πολλά πράγματα στον Χάιντεγκερ και στον Σαρτρ με τα οποία συμφωνώ, αλλά και πολλά με τα οποία δεν μπορώ να συμφωνήσω.

Δεν υπάρχει όμως λόγος να προλέγουμε. Στο παρόν βιβλίο έχω προσπαθήσει να δώσω μια γενική εικόνα μερικών από τις πιο κομβικές στιγμές της δυτικής φιλοσοφίας, από τον καιρό των Προσωκρατικών (γύρω στον έκτο αιώνα π.Χ.) μέχρι σήμερα. Η ελπίδα μου είναι ότι έχω κατορθώσει να μεταδώσω τουλάχιστον ένα μέρος από τη χαρά και την έξαψη που ένιωσα καθώς επισκεπτόμουν και πάλι τη μεγάλη μας φιλοσοφική παράδοση.

Τι Είναι Φιλοσοφία;

Τι είναι φιλοσοφία; Ακόμη και κάποιοι φιλόσοφοι υποστηρίζουν ότι κάτι τέτοιο δεν υπάρχει αυτό καθαυτό. Πηγαίνοντας πίσω, στον δέκατο έβδομο αιώνα, ο Γερμανός μαθηματικός και επιστήμονας της λογικής Γιόαχιμ Γιουνγκ (1587-1657) είπε ότι «εξαρτάται απόλυτα από το υλικό που της παραδίδεται από τις διάφορες επιστημονικές, ακαδημαϊκές και πολιτισμικές δραστηριότητες. Η φιλοσοφία δεν έχει δικούς της πόρους στη διάθεσή της». Αυτή όμως είναι μία μόνο άποψη. Πιο αισιόδοξοι ήταν οι Γάλλοι Ζιλ Ντελέζ (1925-95) και Φελίξ Γκουαταρί (1930-92) που την περιέγραψαν ως την «τέχνη να σχηματίζεις, να επινοείς και να κατασκευάζεις έννοιες»* (Τι Είναι Φιλοσοφία; 1991). Σύμφωνα με τον Ισπανοαμερικανό φιλόσοφο Τζορτζ Σανταγιάνα (1863-1952) είναι «μια σταδιακή κατάκτηση της εμπειρίας από τη λογική» (Η Ζωή της Λογικής, 1905-6). Πριν από αυτό, ο Γερμανός φαινομενολόγος Μαξ Σέλερ (1874-1928) την αποκάλεσε «μια καθορισμένη από την αγάπη κίνηση του πλέον εσώτερου προσωπικού εαυτού ενός πεπερασμένου όντος προς τη συμμετοχή στη βασική πραγματικότητα από όλες τις πιθανές» (Περί της Αιωνιότητας του Ανθρώπου, 1921). Αλλά πριν από όλα αυτά, ο Έλληνας φιλόσοφος Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.) είχε πει απλά ότι ξεκινάει με το θαυμάζειν.

* Μτφρ. Σταματίνα Μανδηλαρά, εκδ. Καλέντης. (Σ.τ.Μ.)

* * *