zougla: Η επίμονη κηπουρός της ποίησης

—της Ειρήνης Βεργοπούλου—

Έμιλυ Ντίκινσον (10 Δεκεμβρίου 1830 – 15 Μαΐου 1886)

Η δαγκεροτυπία που τραβήχτηκε το 1846, όταν η δεκαεξάχρονη Emily σπούδαζε για λίγο στην αυστηρή σχολή του Holyoke. Eίναι το πιο αυθεντικό πορτραίτο της ποιήτριας που υπάρχει μέχρι σήμερα. Το πρωτότυπο βρίσκεται στα αρχεία του Amherst College.

“Mr Higginson, are you too deeply occupied to say if my Verse is alive?”

[κ. Χίγκινσον, Θα σας ήταν πολύ κουραστικό να μου πείτε αν ο Στίχος μου είναι ζωντανός;]

Στο ερώτημα αυτό της ανήσυχης δημιουργού προς τον στρατιωτικό και συγγραφέα Thomas Wentworth Higginson, το οποίο του απηύθυνε σε επιστολή της το 1862, όταν εκείνος έκανε πρόσκληση μέσω του περιοδικού Atlantic Monthly σε νέους συγγραφείς να πάρουν θάρρος και να βγουν προς τα έξω, η απάντηση, όχι μόνο του ίδιου, αλλά όλου του λογοτεχνικού κόσμου, ενάμισι αιώνα μετά, είναι ένα βροντερό «ναι, είναι ζωντανός».

Αίσθηση «Μπροντέ»: Τα τρία παιδιά Dickinson, η ίδια αριστερά, σε πίνακα του 1840, που φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη Houghton του Harvard.

Η Emily Elizabeth Dickinson κατέχει σημαντικότατη θέση σε όλη την αγγλόφωνη γραμματεία. Οι καιροί καθώς περνούν δεν της γυρνούν την πλάτη, όπως γίνεται για πάμπολλους άλλους καταξιωμένους, στην εποχή τους, ξεχασμένους όμως μετά. Αντίθετα, αγκαλιάζουν περισσότερο τη γεμάτη κρυφά νοήματα, λεκτικούς ακροβατισμούς, μυστικιστικούς συμβολισμούς και παύλες, πολλές παύλες, ποίησή της. Η απομονωμένη του Amherst, κάτι σαν τοπικός θρύλος στη γειτονιά της όσο ζούσε, αλλά γνωστή τότε πιο πολύ ως φυσιοδίφης παρά ως ποιήτρια, κάθεται ήρεμα εκεί, στα σαλόνια του λογοτεχνικού ουρανού, μαζί με τις Μπροντέ, με την Ώστεν, τον Έμερσον και τον Πόου και τα λένε.

Κόρη του νομικού και πολιτικού Edward Dickinson και της Emily Norcross, μεγάλωσε σε εξέχουσα οικογένεια της Μασαχουσέτης. Είχε δυο αδέλφια, τον William Austin, που θα γινόταν ταμίας του Amherst College, και την Lavinia. Η οικογένεια ζούσε στην έπαυλη The Homestead, στο κέντρο της πόλης Amherst, ενώ όταν αργότερα ο αδελφός της παντρευόταν θα έμενε στο ακριβώς διπλανό κτίριο, στο The Evergreens. [Από το 2003 τα δυο κτίρια πέρασαν στην ιδιοκτησία του Amherst College και έχουν μετατραπεί σε Μουσείο Emily Dickinson, όπου εκτίθενται στο κοινό τα προσωπικά της αντικείμενα, ενώ διοργανώνονται πολλά αφιερώματα και δραστηριότητες για την ποιήτρια]

Η Emily ήταν ένα ήσυχο, καλότροπο παιδί, και της άρεσε πολύ η βοτανολογία. Ασχολούνταν πολύ με τη φύση, με τα λουλούδια, τα οποία εμφανώς της έδωσαν έμπνευση για τα ποιήματά της. Κορίτσι ακόμα, 14 χρόνων, έφτιαξε με μεγάλη επιμέλεια ένα λεύκωμα φυτολογίας με αποξηραμένα άνθη, λεπτομερώς καταγεγραμμένα από την ίδια. Το λεύκωμα αυτό φυλάσσεται με προσοχή στη Βιβλιοθήκη Houghton του πανεπιστημίου Harvard, όπου βρίσκονται πολλά χειρόγραφά της επίσης. Το Πανεπιστήμιο έχει εκδώσει πρόσφατα ένα πανομοιότυπο αντίτυπο του φυτολογίου της.

Μία από τις 66 σελίδες του φυτολογικού λευκώματος της Emily, το οποίο περιείχε 424 είδη φυτών.

Η Emily και η αδελφή της Lavinia εστάλησαν για σπουδές στην Ακαδημία του Κολεγίου του Amherst, που μόλις είχε ανοίξει και για κορίτσια. Εκεί η Emily έμεινε για επτά χρόνια και σπούδασε, μεταξύ άλλων, λογοτεχνία, φιλοσοφία και Λατινικά. Μετά, για λίγους μήνες, φοίτησε στην στο Mount Holyoke, αλλά έφυγε γρήγορα — ίσως επειδή δεν της άρεσε ο υπερβολικός συντηρητισμός εκεί ή επειδή υπήρχαν λόγοι υγείας. Ο αδελφός της Austin την έφερε πίσω στο πατρικό τους και από εκεί και έπειτα η Dickinson αφοσιώθηκε στα οικιακά, στην φροντίδα της οικογένειας, στη μαγειρική, στο σπίτι και στον κήπο.

Στα δεκαοκτώ της ένας νεαρός δικηγόρος, ο Benjamin Franklin Newton, που εργαζόταν για τον πατέρα της, την μυεί στις γραφές του Wordsworth και του Emerson. Η Dickinson δεν θα είχε ποτέ δεσμό με άντρα στη ζωή της, αλλά θα ένιωθε σαν φίλους της και μέντορές της μερικούς σημαντικούς για αυτήν ανθρώπους, και ο πρώτος θα ήταν ο Newton. Λίγο πριν πεθάνει από φυματίωση ο Newton, της έστειλε επιστολή όπου έλεγε ότι θα ήθελε να ζήσει και να τη δει να μεγαλουργεί. Με τους φίλους και τις φίλες της, έναν μεγάλο αριθμό στη διάρκεια της ζωής της, θα κρατούσε επαφή βασικά με αλληλογραφία, αφού άλλωστε σιγά σιγά γινόταν όλο και πιο απρόσιτη στον έξω κόσμο.

Μια σειρά από άκαιρους θανάτους στο ευρύτερο οικογενειακό και κοινωνικό της περιβάλλον, οι απώλειες ατόμων που αγαπούσε, όπως της ξαδέλφης της Sophia Holland και του νεαρού διευθυντού της Ακαδημίας του Amherst, του Leonard Humphrey, άρχισαν να επηρεάζουν τον ιδιαίτερο ψυχισμό της και να της προκαλούν μελαγχολίες, Η θεματική του θανάτου αρχίζει να εμφανίζεται στα γραπτά της και κατέχει σημαντική θέση σε όλο το βάθος της ποιητικής παραγωγής της. Στη ζωή της ταξίδεψε ελαχιστότατα. Το 1855 ταξίδεψε μόνο για τρεις εβδομάδες στην Ουάσινγκτον επειδή ο πατέρας της ήταν Γερουσιαστής της Μασαχουσέτης, και λίγο στη Φιλαδέλφεια, όπου και γνωρίστηκε με τον ιερέα Charles Wadsworth με τον οποίο θα κρατούσαν αλληλογραφία μια ζωή.

Το σπίτι των Dickinson που είναι τώρα μουσείο

Από τότε και έπειτα η ποιήτρια αρχίζει να απομονώνεται σταδιακά όλο και περισσότερο από την κοινωνική ζωή. Θάνατοι αγαπημένων της προσώπων τα επόμενα χρόνια έμελλαν να τη ρίξουν πιο πολύ στη μελαγχολία. Οι σύγχρονοι μελετητές αποδίδουν τη συμπεριφορά της σε σωματικά και ψυχικά νοσήματα, όπως η νεφροπάθεια, η αγοραφοβία και η κατάθλιψη. Ασχολείται κυρίως με την περιποίηση της οικογένειας, με τα του σπιτιού, αλλά όλο και πιο κλεισμένη στον εαυτό της. Από ένα σημείο και έπειτα, δεν αφήνει καν τους άλλους να την πλησιάσουν, να τη δουν, κρύβεται πίσω από τοίχους και πόρτες. Μόνο στα αδέλφια της και στα ανίψια της παρουσιάζεται. Ακόμα και οι γιατροί που την επισκέπτονται, προσπαθούν να κάνουν διάγνωση εξ αποστάσεως.

Το «Evergreens», η έπαυλη δίπλα στο πατρικό των Dickinson, όπου έζησε ο αδελφός της με τη γυναίκα του, και που σήμερα είναι και τα δυο μαζί Μουσείο Dickinson

Ωστόσο, διαβάζει διαρκώς: τη Βίβλο, τον Σαίξπηρ που λατρεύει, τους ρομαντικούς συγγραφείς της Αγγλίας, όπως τις Μπροντέ. Και γράφει, γράφει ασταμάτητα. Υπολογίζεται ότι έγραφε ένα ποίημα την ημέρα, επί χρόνια. Η επαφή της με τον έξω κόσμο, και με αρκετούς αξιόλογους πνευματικούς της συνοδοιπόρους, γινόταν χωρίς να τους βλέπει, με την ανταλλαγή επιστολών μόνο. Στην κοινότητα του Amherst είχε ήδη μετατραπεί σε τοπικό μύθο, λόγω της «παραξενιάς» της, με την μοναχικότητά της και τα άσπρα της ρούχα, και τη «σκιά ζωής» και όχι απτή ζωή που άφηνε πίσω της. Αλλά ποιος ξέρει, ίσως θα τη θεωρούσαν οι συντοπίτες της αυτό που σήμερα θα λέγαμε «φρικιό».

Κάποια λίγα ποιήματά της δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα The Springfield Republican, επειδή ο εκδότης Samuel Bowles ήταν φίλος του πατέρα της και του τα είχε στείλει, το δε «Success is counted sweetest» είχε μπει σε μια συλλογή, αλλά ο τεράστιος όγκος των γραπτών της έμεινε άγνωστος μέχρι το θάνατό της.

Ο οποίος πλησίαζε σιγά σιγά. Οι μελετητές εκτιμούν ότι έπασχε από το σύνδρομο Bright, κάποια αδυναμία των νεφρών, πράγμα που την είχε καταστήσει όλο και πιο αδύναμη, ώσπου απεβίωσε στις 15 του Μάη του 1886, στα 55 της. Η σεμνή πομπή της κηδείας της περνά μέσα από τα λουλούδια του κτήματός τους, ενώ έχει έρθει ο T. Higginson και απαγγέλει ποίημα της Emily Bronte.

Ύστερα βρέθηκαν από την αδελφή της Lavinia κάπου 1800 ποιήματα, 1789 για την ακρίβεια, (παράδοξη σύμπτωση, επαναστατικός αριθμός!) σε σαράντα σημειωματάρια (γνωστά ως facsimiles) με ραμμένες στο χέρι τις σελίδες τους, στο ερμάρι της Emily.

Το υπνοδωμάτιο της Emily

Από την άλλη, εκατοντάδες γράμματα που αποτελούσαν την αλληλογραφία της σε όλο το βίο της, με άτομα με τα οποία είχε μοιραστεί τα ενδιαφέροντά της, φρόντισε και τα έκαψε η Lavinia επειδή της το είχε ζητήσει καιρό πριν πεθάνει η Emily [ευτυχώς σώθηκαν αρκετά]. Κατάλαβε όμως το μέγεθος της ιδιοφυΐας της αδελφής της, και έβαλε σκοπό να εκδοθούν τα ποιήματά της. Αρωγό σε αυτό βρήκε τον αδελφό τους William Austin Dickinson, ο οποίος ήταν παντρεμένος με την Susan Gilbert, αλλά είχε μακρόχρονη και παθιασμένη σχέση με την Mabel Loomis Todd (σύζυγο του αστρονόμου David Todd που δίδασκε στο Amherst, και μελλοντική συγγραφέα). Η παράνομη αυτή σχέση είχε δημιουργήσει μεγάλη αναστάτωση στη ζωή των Dickinson, αλλά —τι ειρωνεία!— ήταν η Loomis Todd που συνέβαλε (ίσως επειδή μυρίστηκε και την μελλοντική αναγνωρισιμότητα) στο να εκδοθεί το 1890 ο πρώτος τόμος των ποιημάτων —115 από αυτά— της Emily, με επιμέλεια του T.W. Higginson, που τόσο είχε ενθαρρύνει την ποιήτρια τότε, το 1862.

Η έκδοση του 1890

H Todd, που δεν είχε ποτέ γνωρίσει προσωπικά την ποιήτρια, συνέχισε, επιμελήθηκε τρεις τόμους με ποιήματα και δυο τόμους με γράμματα της Emily μέσα στη δεκαετία του 1890. [Στην κατοχή της έμειναν πάρα πολλά γραπτά και αντικείμενα της δημιουργού, προφανώς μέσω της σχέσης της με τον αδελφό της. Το 1956, η κόρη της Millicent, τα δώρισε όλα στο κολλέγιο του Amherst]. Η μεγαλύτερη συλλογή πάντως χειρογράφων και αντικειμένων της Dickinson, το φυτολόγιό της, τα facsimiles, βρίσκεται στην κατοχή της Βιβλιοθήκης Houghton του Harvard.

Όμως είχαν γίνει πολλές επεμβάσεις πάνω στην αυθεντική της έκφραση, στην πρώτη εκτυπωμένη εμφάνιση του 1890. Η ποίηση της Dickinson είναι εντελώς μοντερνική, αινιγματική, σύγχρονή της σε φιλοσοφικές επιρροές, αλλά και συνάμα πολύ μπροστά από την εποχή της. Η θεματολογία περιστρέφεται γύρω από τη ζωή και το νόημά της, τη φύση, τον θάνατο, την αιωνιότητα. Είναι συμβολική, αποσπασματική, σχεδόν μυστηριακή, με μεγάλη πυκνότητα νοημάτων, περίεργη/μισή ρίμα, υπαινιγμούς, σάτιρα, εντελώς προσωπικό ύφος και απρόσμενη στίξη.

*(νούμερο ποιήματος F610 ή J354)

From Cocoon forth a Butterfly
As Lady from her Door
Emerged — a Summer Afternoon —
Repairing Everywhere —

Without Design — that I could trace
Except to stray abroad
On Miscellaneous Enterprise
The Clovers — understood —

Her pretty Parasol be seen
Contracting in a Field
Where Men made Hay —
Then struggling hard
With an opposing Cloud —

Where Parties — Phantom as Herself —
To Nowhere — seemed to go
In purposeless Circumference —
As ’twere a Tropic Show —

And notwithstanding Bee — that worked —
And Flower — that zealous blew —
This Audience of Idleness
Disdained them, from the Sky —

Till Sundown crept — a steady Tide —
And Men that made the Hay —
And Afternoon — and Butterfly —
Extinguished — in the Sea —

«The way hope builds his house», ποίημα της Dickinson από τη συλλογή του Amherst, γραμμένο σε ανοιχτό φάκελο, το 1879

Αυτή η τελευταία, η στίξη, είναι κυρίως που ταλαιπωρεί και ταλαιπωρούσε και τους συγχρόνους της επιμελητές. Στην πρώτη εκείνη έκδοση του 1890, της άλλαξαν τα φώτα με επεμβάσεις στην εμφάνιση των γραπτών της, κάνοντάς τα πιο κατανοητά και πιο προσβάσιμα στον τότε αναγνώστη ποίησης. Κυρίαρχο χαρακτηριστικό τους ήταν και είναι οι παύλες, τα περίφημα «dashes», που τα χρησιμοποιεί κατά κόρον η δημιουργός, τα οποία τα ζωγράφιζε στα χειρόγραφά της οριζόντια, πλάγια, κάθετα, σαν να ήταν το χαρτί παρτιτούρα.

Στις επόμενες δεκαετίες, και αφού ο τόμος του 1890 είχε ανέλπιστη επιτυχία, συνέχισαν να εκδίδονται επόμενοι τόμοι με τα ποιήματα της Dickinson, προερχόμενα άλλα από την συλλογή της ανεψιάς της, κόρης του Austin και της Susan, και άλλα που ήταν στην κατοχή των απογόνων της Loomis Todd.

Σπάραγμα σαν από αρχαίο αγγείο: Ένα απόκομμα της Εμιλυ, από τη συλλογή του Amherst.

Τελικά, το 1955 παρουσιάστηκε η πρώτη ολοκληρωμένη και στη σωστή μορφή συλλογή ποιημάτων της, από τον πανεπιστημιακό ερευνητή Thomas H. Johnson. Αυτός κράτησε την αρχική σύνταξη και στίξη τους, τα κατέταξε όσο γινόταν με χρονολογική σειρά, και τα αρίθμησε, χωρίς τίτλους -κάτι που θυμίζει, θα έλεγε κανείς, την αρίθμηση των έργων του Μότσαρτ από τον Koechel. Από τότε διατηρείται αυτή η μορφή και αυτή η αρίθμηση πάνω στο έργο της. Μια τρίτομη έκδοση ακολούθησε από τον ίδιο και την Theodora Ward, των σωζόμενων επιστολών της. Ωστόσο, ο Ralph W. Franklin επιχείρησε νέα αρίθμηση, με λεπτομερή εξέταση πάνω στα απομεινάρια των χαρτιών της, το 1981.

Στο ξεκίνημα του 21ου αιώνα, η Dickinson παραμένει επίκαιρη και ανοιχτή σε ερμηνείες όσο ποτέ. Η σημασία που είχε στην Αμερικανική —και Αγγλόφωνη εν γένει— λογοτεχνία είναι πλέον αναμφισβήτητη. Τα έργα της διδάσκονται στα Αμερικανικά και Αγγλικά σχολεία και τα χειρόγραφά της εκτιμώνται ως θησαυροί πολιτιστικής κληρονομιάς.

Όχι και άσχημα για μια γεροντοκόρη, μια μονόχνοτη βοτανολόγο, που αγάπησε πολύ τους κήπους και τις λέξεις.