zougla: Νόμπελ: «Μαθηματικά; Όχι, ευχαριστώ»

Μικροϊστορίες των επιστημών και της φιλοσοφίας

—του Γιώργου Θεοχάρη—

Κάθε χρόνο, αρχής γενομένης το 1901, τον Οκτώβριο ανακοινώνονται και στις 10 Δεκεμβρίου (ημερομηνία θανάτου του Alfred Nobel) απονέμονται τα έξι περίβλεπτα διεθνή Βραβεία Νόμπελ: Φυσικής, Χημείας, Ιατρικής, Λογοτεχνίας, Ειρήνης και Οικονομικών. Νόμπελ Μαθηματικών, όμως, δεν υπάρχει. Γιατί άραγε;

Στο δίτομο In Mathematical Circles (1969), o Howard M. Eves έχει συγκεντρώσει μαθηματικές ιστορίες και ανέκδοτα, 360 τον αριθμό, όσες και οι μοίρες του κύκλου. Στην 352^η «μοίρα» (τόμος Β΄, σ. 130) γράφει ο Eves:

Γιατί δεν υπάρχει Βραβείο Νόμπελ για τα μαθηματικά. Υπάρχουν βραβεία Νόμπελ για αρκετούς από τους επιστημονικούς τομείς, αλλά όχι για τα μαθηματικά. Υπήρχε κάποτε ένας σπουδαίος Σουηδός μαθηματικός, ο G. M. Mittag-Leffler (1846-1927), ο οποίος ήταν και πολύ πλούσιος. Καθώς γινόταν όλο και πλουσιότερος, ανταγωνιζόταν αρκετούς άλλους μεγιστάνες, ιδιαιτέρως τον Alfred Nobel, ο οποίος θέσπισε τα πέντε μεγάλα βραβεία που απονέμονται ετησίως για την σημαντικότερη συνεισφορά στη Φυσική, τη Χημεία, τη Φυσιολογία ή την Ιατρική, για το Ιδεαλιστικό Λογοτεχνικό Έργο και για τον Σκοπό της Παγκόσμιας Ειρήνης. Την εποχή που θεσπίστηκαν τα βραβεία, ο Νόμπελ, καθώς εξέταζε το ενδεχόμενο να συμπεριλάβει και τα μαθηματικά στα βραβεία, ζήτησε τη γνώμη των συμβούλων του αν υπήρχε περίπτωση να το κέρδιζε ποτέ ο Mittag-Leffler. Καθώς ο Mittag-Leffler ήταν ικανός και διάσημος μαθηματικός, εκείνοι παραδέχτηκαν πως όντως υπήρχε μια τέτοια πιθανότητα. «Τότε δεν θα υπάρξει βραβείο για τα μαθηματικά», πρόσταξε ο Νόμπελ.

Η ανεκδοτολογικής υφής εξήγηση του Eves αφενός δύσκολα γίνεται πιστευτή –ακόμα και πριν εξετάσει κανείς τα δεδομένα–, αφετέρου δεν είναι καν διασκεδαστική. Αντίθετα, αν ρωτήσετε έναν οποιονδήποτε μαθηματικό θα σας πει μια τελείως διαφορετική ιστορία, ενδεχομένως με τους ίδιους πρωταγωνιστές, αλλά σαφώς πιο πιπεράτη. Το ανέκδοτο που κυκλοφορεί στις μαθηματικές σχολές έχει ως εξής:

Ο λόγος που δεν υπάρχει Νόμπελ Μαθηματικών είναι ότι η σύζυγος (κατ’ άλλους, η αρραβωνιαστικιά ή η ερωμένη) του Alfred Nobel το ’σκασε (κατ’ άλλους είχε παράνομη σχέση) με έναν γνωστό μαθηματικό. Το όνομα του μαθηματικού ποικίλλει στις διάφορες εκδοχές, αλλά συνήθως κατονομάζεται ο Σουηδός καθηγητής μαθηματικών Gösta Magnus Mittag-Leffler. Ο Νόμπελ όρισε στη διαθήκη του να μην απονέμεται βραβείο για τα μαθηματικά, φοβούμενος ότι ο καθηγητής Mittag-Leffler μπορεί κάποτε να το κέρδιζε.

Αυτή η δεύτερη εκδοχή είναι σίγουρα καλύτερη από την πρώτη, αλλά πρόκειται για μύθο. Και οι δύο εκδοχές (μαζί με τις παραλλαγές της δεύτερης) έχουν καταρριφθεί εδώ και δεκαετίες από τους Lars Garding και Lars Hormander στο άρθρο τους «Is There No Nobel Prize in Mathematics?» (Mathematical Intelligencer 7:3, 1985, σσ.73-74). Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή.

Immanuel Nobel

Ο Alfred Bernhard Nobel (1833-1896) ήταν χημικός, μηχανικός, εφευρέτης και βιομήχανος πολεμικού υλικού. Δεν καταγόταν από πλούσια οικογένεια. Ο πατέρας του, Immanuel Nobel, ήταν επίσης μηχανικός, αρχιτέκτονας και εφευρέτης (της υποβρύχιας νάρκης, μεταξύ άλλων), αλλά βιομήχανος έγινε αργότερα, το 1842, αφού πρώτα ο Alfred είχε μεγαλώσει μέσα στη φτώχια. Κάτι ο Κριμαϊκός Πόλεμος, κάτι οι εφευρέσεις πατέρα και γιου, κάτι το επιχειρηματικό δαιμόνιο του δεύτερου γιου, του Ludvig (ο Alfred ήταν ο τρίτος και ο Robert ο πρωτότοκος, ο οποίος επίσης έκανε πολλά λεφτά από το ρωσικό πετρέλαιο), το οικογενειακό εργοστάσιο πολεμικού υλικού έκανε χρυσές δουλειές. Οι Nobel κολυμπούσαν στο χρήμα. Θησαύριζαν πουλώντας θάνατο. (Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ήταν γερά μυαλά, όλοι τους. Το ζήτημα είναι τι το κάνεις το μυαλό, άπαξ και το ’χεις.)

Τα αδέλφια Nobel (με τη φορά του ρολογιού): Robert, Alfred, Ludvig and baby Emil. Η φωτογραφία είναι από το St. Petersburg, περίπου το 1843.

Τα αδέλφια Nobel (με τη φορά του ρολογιού): Robert, Alfred, Ludvig και ο μικρός Emil. Η φωτογραφία είναι από το St. Petersburg, περίπου το 1843.

Ο Alfred είχε στο όνομά του 355 πατέντες, αλλά η βασική εφεύρεση, που απέφερε και τα μεγαλύτερα κέρδη, ήταν ο δυναμίτης. Ισχυριζόταν ότι οι εφευρέσεις του στόχευαν στο καλό της ανθρωπότητας, αλλά στην πράξη οι άνθρωποι τις χρησιμοποιούσαν για να αλληλοσκοτώνονται με προϊόντα παραγωγής του εργοστασίου των Nobel. Ο Alfred, εκτός από προφανώς έξυπνος άνθρωπος, ήταν και καλλιεργημένος: ανέκαθεν διάβαζε με πάθος κάθε είδους λογοτεχνία. Επόμενο ήταν να μην του αρέσει η φήμη πολεμοκάπηλου που είχε αποκτήσει λόγω των εφευρέσεων και του εξ αυτών πλούτου. Μάλιστα, το 1967 προσπάθησε (χωρίς επιτυχία) να πλασάρει στην αγορά τον δυναμίτη (που ουσιαστικά ήταν μία όντως ασφαλέστερη μορφή της πραγματικά επικίνδυνης νιτρογλυκερίνης) με την επωνυμία «η σκόνη ασφαλείας του Nobel». Λίγο πριν, ο Emil Nobel, το στερνοπαίδι της οικογένειας, είχε σκοτωθεί κατά τη διάρκεια πειράματος με εκρηκτικά στο εργοστάσιό τους. Βαρύ το τίμημα για την οικογένεια, η οποία βέβαια δεν πτοήθηκε: η δουλειά συνεχίστηκε κανονικά – ήταν πολλά τα λεφτά.

Το τελειωτικό χτύπημα για τον Alfred, σε ό,τι αφορούσε τη φήμη του, ήρθε όταν πέθανε ο αδελφός του ο Ludwig το 1888. Μια γαλλική εφημερίδα μπέρδεψε τα αδέρφια και έγραψε: ««Πέθανε ο έμπορος του θανάτου: Ο Δρ Alfred Nobel, ο οποίος πλούτισε ανακαλύπτοντας τρόπους να σκοτώνονται οι άνθρωποι πιο γρήγορα από ποτέ, πέθανε χθες». Δεν είναι και μικρό πράγμα να το διαβάζεις αυτό για τον εαυτό σου. Ο Alfred σοκαρίστηκε. (Δεν είχε και το χιούμορ του Mark Twain, ο οποίος σε μια ανάλογη περίσταση είναι τηλεγραφήσει στην απρόσεχτη εφημερίδα τη μνημειώδη ατάκα: «οι αναφορές στον θάνατό μου είναι σε μεγάλο βαθμό υπερβολικές».) Τότε ήταν που σκέφτηκε ότι έπρεπε να κάνει κάτι εντυπωσιακό για την υστεροφημία του. Και το έκανε: στην τελική του διαθήκη (1895) όριζε ότι 9 εκατομμύρια δολάρια (το 94% της περιούσιας του, περίπου 250 εκατομμύρια σημερινά δολάρια) θα πήγαιναν για τα ετήσια βραβεία που θα είχαν το όνομά του.

Όριζε επίσης και τους πέντε αρχικούς τομείς: Φυσικής, Χημείας, Ιατρικής, Λογοτεχνίας, Ειρήνης, τα οποία απονεμήθηκαν για πρώτη φορά το 1901. (Το Νόμπελ Οικονομικών είναι μετέπειτα προσθήκη: απονεμήθηκε για πρώτη φορά το 1969.) Για τα μαθηματικά, όπως είπαμε, κουβέντα. Υπήρχε άραγε λόγος;

Gösta Magnus Mittag-Leffler

Για να ξεδιαλύνουμε την υπόθεση πρέπει απαραιτήτως να δούμε πρώτα ποιος ήταν ο Gösta Magnus Mittag-Leffler, η (φερόμενη ως) πέτρα του σκανδάλου. Γεννήθηκε στη Στοκχόλμη το 1846. Γόνος καλής οικογένειας: ο πατέρας του διευθυντής σχολείου, η αδελφή του συγγραφέας. Σπούδασε μαθηματικά στο Πανεπιστήμιο της Ουψάλας, απ’ όπου πήρε το διδακτορικό του το 1872. Συνέχισε τις μεταδιδακτορικές σπουδές του στο Παρίσι, στο Γκέτινγκεν και στο Βερολίνο (υπό τον Weierstrass) και το 1877 βρέθηκε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Ελσίνκι. Εκεί γνώρισε και παντρεύτηκε την πάμπλουτη Φινλανδή Signe Lindfors. Το 1881 επέστρεψε στη Σουηδία και πήρε την έδρα του προϊστάμενου του μαθηματικού τμήματος στο Πανεπιστήμιο της Στοκχόλμης. Ήταν σπουδαίος μαθηματικός, αλλά δύσκολα θα κέρδιζε το Νόμπελ Μαθηματικών (αν υπήρχε), σε μια εποχή που στον χώρο δέσποζαν μορφές των μαθηματικών όπως, λ.χ., οι Hilbert, Poincaré, Weierstrass και άλλοι πολλοί. Ήταν επίσης γνωστός υπέρμαχος των δικαιωμάτων των γυναικών, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στο να δοθεί, για πρώτη στην ακαδημαϊκή ιστορία, έδρα μαθηματικών σε γυναίκα, συγκεκριμένα στη Sofia Kovalevskaya. Επίσης, το 1903 ήταν μέλος της Επιτροπής των Βραβείων Νόμπελ που έδωσε στο Νόμπελ Φυσικής σε γυναίκα (τη Marie Curie – από κοινού με τον σύζυγό της, τον Pierre Curie). Παραιτήθηκε από την έδρα του το 1911 για να ασχοληθεί αποκλειστικά με τις επιχειρήσεις του. Τα πήγαινε πολύ καλά μέχρι που έχασε όλη του την περιουσία στο κραχ του 1922. Πέθανε το 1927.

Ο Άλφρεντ Νόμπελ νεαρός.

Ας δούμε τώρα αν θα μπορούσε να υπάρχει βεντέτα (ερωτική ή άλλη) μεταξύ του Nobel και του Mittag–Leffler. Κατά πρώτον, ο ισχυρισμός του Howard Eves ότι η αντιζηλία μεταξύ των δύο αντρών ήταν επιχειρηματικής φύσης δεν ευσταθεί: στο πρώτο μισό της δεκαετία του 1890, ο Nobel ήταν ένας πανίσχυρος βιομήχανος που νοιαζόταν πλέον κυρίως για την υστεροφημία του (πέθανε το 1896), ενώ ο Mittag–Leffler ήταν είχε την πρώτη έδρα μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο της Στοκχόλμης (μάλιστα, διετέλεσε μέχρι και πρόεδρος του πανεπιστημίου μεταξύ 1891-1892)· δεν ασχολήθηκε συστηματικά με επιχειρήσεις παρά μόνο μετά το 1911, όταν πια είχε παραιτηθεί από καθηγητής. Εξάλλου, τα πολλά λεφτά δεν ήταν καν δικά του, αλλά της γυναίκας του. Φαντάζει απίθανο να τον φοβόταν ο Nobel λόγω της επιχειρηματικής του δραστηριότητας. Συνεπώς, η βεντέτα μεταξύ μεγιστάνων βγαίνει εύκολα από τη συζήτηση. Μένει προς εξέταση η πιθανότητα η αντιπαλότητά τους (αν υπήρχε) να ήταν απλούστατα ερωτική αντιζηλία. Cherchez la femme, λοιπόν.

Καταρχάς, ο Nobel δεν παντρεύτηκε ποτέ, συνεπώς κανείς δεν μπορεί να το ’σκασε με τη σύζυγό του, ούτε να είχε σχέση μαζί της. Τότε, ίσως να μην ήταν σύζυγος, αλλά αρραβωνιαστικιά ή ερωμένη. Ίσως. Ας δούμε όλες τις (γνωστές, εν πάση περιπτώσει) γυναίκες στη ζωή του Nobel.

Bertha Kinsky

Ως πρώτη αναφέρεται κάποια Alexandra, στην οποία έκανε πρόταση γάμου στα νεανικά του χρόνια. Εκείνη όμως αρνήθηκε να τον παντρευτεί. Την εποχή εκείνη, ο Mittag–Leffler ήταν ακόμα παιδί, συνεπώς αποκλείεται να «έφαγε» την Alexandra από τον Nobel. Δεν είναι γνωστό τι απέγινε η Alexandra, αν παντρεύτηκε, και μάλιστα διάσημο μαθηματικό. Η λογική λέει ότι αν είχε συμβεί κάτι τέτοιο, θα το ξέραμε. (Πάει η πρώτη.)

Δεύτερη γυναίκα στη ζωή του Nobel ήταν μία γραμματέας του, η Bertha Kinsky. Είναι βέβαιο ότι είχαν σχέση, την οποία τερμάτισε εκείνη για να παντρευτεί έναν πρώην εραστή της, τον Βαρόνο Arthur Gundaccar von Suttner. Δηλαδή, την Bertha όντως κάποιος του την «έφαγε» του Nobel, αλλά όχι ο Mittag–Leffler. Άλλωστε, ο Alfred και η Bertha παρέμειναν στενοί φίλοι μέχρι τον θάνατο του πρώτου, γεγονός που αποδεικνύει πέραν πάσης αμφιβολίας ότι δεν της το κράτησε μανιάτικο. (Πάει κι δεύτερη.)

Sophie Hess

Η τρίτη και τελευταία γυναίκα της ζωής του ήταν η Αυστριακή Sophie Hess, με την οποία είχε σχέση για περίπου 18 χρόνια. Σώζονται γράμματα μεταξύ τους όπου ο Nobel την προσφωνεί Madame Sofie Nobel, αλλά είναι βέβαιο ότι δεν παντρεύτηκαν ποτέ. Στην πυκνή τους αλληλογραφία, πάντως, δεν υπάρχει καν υπαινιγμός για κάποιο τρίτο πρόσωπο που είχε μπει ανάμεσά τους. (Πάει και η τρίτη – δεν έχει άλλες.)

Συνοψίζοντας, υπήρχαν συνολικά τρεις γυναίκες στη ζωή του Nobel. Η πρώτη, Alexandra, δεν δέχτηκε να τον παντρευτεί όταν ήταν νέος· εντούτοις, δεν υπάρχουν στοιχεία ότι κατέληξε να παντρευτεί ή να τα φτιάξει με μαθηματικό (και σίγουρα όχι με τον Mittag-Leffler, που τότε πήγαινε ακόμα στο δημοτικό) . Με τη δεύτερη, την Bertha –η οποία τον παράτησε για να παντρευτεί όχι μαθηματικό, αλλά αριστοκράτη– παρέμεινε φίλος μέχρι που πέθανε, άρα ούτε εδώ διαφαίνεται έχθρα (και πάντως όχι κατά των μαθηματικών· για τους αριστοκράτες δεν ξέρουμε). Όσο για την τρίτη, τη Sophie, από πουθενά δεν προκύπτει ότι στα 18 χρόνια που ήταν μαζί, η σχέση τους διαταράχτηκε από κάποιον τρίτο, πόσο μάλλον από τον Mittag-Leffler, τον διαπρεπή καθηγητή μαθηματικών.

Συμπέρασμα: ο Nobel δεν εχθρευόταν τον Mittag-Leffler ούτε ως επιχειρηματικό αντίπαλο ούτε ως ερωτικό αντίζηλο.

Σύμφωνοι, αλλά δεν υπάρχει καπνός χωρίς φωτιά, υπάρχει; Κάποιος λόγος θα υπάρχει για να εμπλέκεται το όνομα του Mittag-Leffler σχεδόν σε κάθε συζήτηση για την εκκωφαντική απουσία των μαθηματικών από τα Βραβεία Νόμπελ. Κάτι θα είχαν να χωρίσουν ο Alfred με τον Gösta, δεν μπορεί! Κι επειδή εδώ δεν κάνουμε κουτσομπολιό, αλλά ιστορική έρευνα, θα προσπαθήσουμε να βρούμε τι συνδέει (αν τους συνδέει κάτι, τέλος πάντων) αυτούς τους δύο.

Καταρχάς, δεν υπάρχουν αποδείξεις ότι οι περί ων ο λόγος συναντήθηκαν ποτέ στη ζωή τους. Ο Nobel εγκαταστάθηκε στο Παρίσι όταν ο Mittag-Leffler ήταν ακόμα φοιτητής και δεν επέστρεφε στη Σουηδία παρά μόνο μία φορά τον χρόνο για τα γενέθλια της μητέρας του. Από την άλλη, είναι γεγονός ότι το Πανεπιστήμιο της Στοκχόλμης είχε αναθέσει στον Mittag-Leffler να πείσει τον Nobel (όχι απαραίτητα τον ίδιο, αλλά τους περί αυτών) να αφήσει μέρος της περιουσίας του στο πανεπιστήμιο. Και πράγματι, σε κάποια προγενέστερη διαθήκη του ο Nobel άφηνε το 5% της περιουσίας του στο Πανεπιστήμιο της Στοκχόλμης. Αλλά όταν το 1897 ανακοινώθηκε το περιεχόμενο της τελευταίας του διαθήκης, το πανεπιστήμιο είχε μείνει απέξω. Αυτό δεν σημαίνει πολλά πράγματα: ο Nobel άλλαζε τη διαθήκη του κάθε τρεις και λίγο στις τελευταίες δεκαετίες της ζωής του. Και στην τελευταία του (σ’ εκείνη που τελικά εκτελέστηκε, δηλαδή) άφησε απέξω πολλά εκπαιδευτικά ιδρύματα, όχι μόνο το Πανεπιστήμιο της Στοκχόλμης. Εύλογα υποθέτει κανείς ότι είχε εντέλει αποφασίσει να τα αφήσει σχεδόν όλα στο ίδρυμα για τα Βραβεία Νόμπελ, το Nobel Foundation.

Και όμως, υπάρχει κάποια ένδειξη βάσει της οποίας ο Mittag-Leffler είχε πει σε κάποιον ότι ο Nobel δεν τον χώνευε. Το 1966, η Αδελφή Mary Thomas à Kempis δημοσίευσε στο The Mathematics Teacher (σσ. 667-668) μία επιστολή του Καναδού μαθηματικού Raymond Clare Archibald (1875-1955), την οποία είχε ανακαλύψει στο αρχείο του Brown University, όπου αναφέρεται ότι ο Mittag–Leffler του είχε πει (του Archibald) σε ιδιωτική συνομιλία πως πίστευε ότι η απουσία ενός Βραβείου Νόμπελ για τα μαθηματικά οφείλεται στο γεγονός ότι εκείνος (ο Mittag–Leffler) και ο Nobel δεν τα πήγαιναν ποτέ καλά. Αυτό όλο κι όλο. Από τόσους ανθρώπους που σίγουρα θα γνώριζαν αν υπήρχε κάτι μεταξύ των δύο ανδρών, το μόνο στοιχείο που έχει βρεθεί είναι ένα απόσπασμα επιστολής όπου αναφέρεται ότι ο Mittag–Leffler είπε σε κάποιον ότι πίστευε πως ο Nobel δεν τον χωνεύει, γι’ αυτό και άφησε τα μαθηματικά έξω από τα ομώνυμα Βραβεία. Πολύ χλομή ένδειξη για να στηθεί πάνω της ολόκληρη ιστορία.

Από την άλλη μεριά, προσωπικά πιστεύω ότι όντως υπήρχε μια φήμη ότι οι Nobel και Mittag–Leffler ήταν στα μαχαίρια, η οποία ξεκίνησε από καθηγητές του Πανεπιστημίου της Στοκχόλμης που ήταν ακαδημαϊκοί αντίπαλοι του Mittag–Leffler. (Δεν θ’ ανοίξουμε εδώ συζήτηση για το ακαδημαϊκό σινάφι, τις κλίκες και τις ίντριγκες – είναι κοινή γνώση ότι υπήρχαν, υπάρχουν και θα υπάρχουν.) Η Elisabeth Crawford στο The Beginnings of the Nobel Institution (Cambridge University Press, 1984, σσ. 52-53) γράφει κάτι πολύ ενδιαφέρον σχετικά με το πώς ξεκίνησε αυτή η φήμη:

Μολονότι δεν είναι γνωστό πώς εκείνοι που είχαν υπεύθυνες θέσεις στο Πανεπιστήμιο στης Στοκχόλμης έφτασαν στο σημείο να πιστεύουν ότι ένα μεγάλο κληροδότημα ήταν καθ’ οδόν, αυτή ήταν πράγματι η προσδοκία τους, και η απογοήτευσή τους ήταν έντονη όταν στις αρχές του 1897 ανακοινώθηκε ότι το πανεπιστήμιο είχε μείνει έξω από την τελική διαθήκη του Nobel το 1895. Ακολούθησαν αλληλοκατηγορίες, με τους Pettersson και Arrhenius [ακαδημαϊκοί αντίπαλοι του Mittag–Leffler στα διοικητικά του πανεπιστήμιου] να ισχυρίζονται ότι αυτό που προκάλεσε την καταστροφή σχετικά με το κληροδότημα ήταν η αντιπάθεια του Nobel για τον Mittag–Leffler. Αυτό έχει κάποιο ενδιαφέρον γιατί ενδέχεται να έχει συμβάλει στον μύθο που λέει ότι ο Nobel σκόπευε να θεσπίσει βραβείο και για τα μαθηματικά, αλλά έκανε πίσω εξαιτίας της αντιπάθειάς του για τον Mittag–Leffler ή –σε μια άλλη εκδοχή της ίδιας ιστορίας– εξαιτίας της αντιπαλότητάς τους για τα μάτια μιας γυναίκας…

Ενδέχεται; Σίγουρο είναι! Από μια ακαδημαϊκή κόντρα ξεκίνησαν όλα. Δεν ξέρουμε αν όντως ο Nobel αντιπαθούσε τον Mittag–Leffler (δεν αποκλείεται, συμβαίνουν αυτά) –και εξ αντανακλάσεως όλους τους μαθηματικούς και τα μαθηματικά–, αλλά κι έτσι να ήταν, ο λόγος δεν ήταν ούτε τα λεφτά ούτε μια γυναίκα. Τα μαθηματικά έμειναν εκτός Βραβείων, αλλά ο λόγος μπορεί να είναι πολύ πιο πεζός (όπως συχνά συμβαίνει).

Βαρόνη Bertha von Suttner (πρώην Kinsky)

Ο Νόμπελ θέλησε τα Βραβεία να δίνονται σε ανθρώπους που έχουν τη σημαντικότερη ανά έτος συνεισφορά σε αντικείμενα που τον ενδιέφεραν. Και ποια ήταν αυτά; Προφανώς η Χημεία και η Φυσική (τα κατ’ εξοχήν αντικείμενά του) και εξίσου προφανώς η Λογοτεχνία (είπαμε: ήταν φανατικός αναγνώστης). Η Ιατρική δεν ήταν στα άμεσα ενδιαφέροντά του, αλλά η συμβολή της στη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου είναι αυτονότητη. Τέλος, η Ειρήνη προστέθηκε για να βγάλει από πάνω του τη ρετσινιά του πολεμοκάπηλου. Λογικό. Μάλιστα, την ιδέα για το Βραβείο Ειρήνης δεν την έριξε ο ίδιος, αλλά η πρώην γραμματέας και ερωμένη του, η Bertha Kinsky (η οποία, ως βαρόνη Bertha von Suttner πλέον, το κέρδισε κιόλας το 1905, θεωρητικά για τη συγγραφή του Lay Down Your Arms, αλλά στην ουσία για τη συμβολή της στη θέσπιση του ίδιου του Νόμπελ Ειρήνης). Εντάξει με τα Βραβεία που θεσπίστηκαν, αλλά γιατί να αποκλειστούν τα μαθηματικά; Η κραυγαλέα απουσία τους μοιάζει αφύσικη. Πρέπει (πρέπει!) να υπήρχε κάποιος λόγος. Υπήρχε τωόντι: ο Nobel απλώς δεν ενδιαφερόταν για τα μαθηματικά – ίσως να τα αντιπαθούσε κιόλας (είναι γνωστό ότι αντιπαθούσε τους στατιστικολόγους και τους λογιστές)! Είναι πολύ πιθανό να μην μπόρεσε ποτέ να καταλάβει πώς μπορούν να καθαρά μαθηματικά να συνεισφέρουν –από μόνα τους– στην πρόοδο της ανθρωπότητας. Ως άνθρωπος της πράξης, μάλλον θεωρούσε τα (εφαρμοσμένα) μαθηματικά απλώς βοηθούσαν την πρόοδο των άλλων επιστημών. Σε αυτό το σημείο, πολλοί (όχι όλοι, εντάξει) θα συμφωνήσουν ότι ο Nobel έσφαλε: τα μαθηματικά είναι, ανάμεσα στις θετικές επιστήμες, η πρώτη μεταξύ ίσων.

Θα μπορούσε να προστεθεί ένας ακόμα λόγος, αν και όχι τόσο ισχυρός όσο ο προηγούμενος. Ο Mittag-Leffler (πάλι αυτός!), ως εκδότης (με τα λεφτά της γυναίκας του) από το 1892 του περιοδικού Acta Mathematica, είχε ήδη θεσμοθετήσει ένα βραβείο (με χρηματικό έπαθλο) για Ευρωπαίους μαθηματικούς και είχε καταφέρει να πάρει την έγκριση του βασιλιά Όσκαρ Β΄. Μπορεί κανείς να φανταστεί ότι ο Nobel δεν επιθυμούσε να ανταγωνιστεί ένα βραβείο με μεγάλο κύρος, που είχε και τη βασιλική έγκριση. Μπορεί να προτίμησε να διαθέσει την περιουσία του για βραβεία σε τομείς που αφενός τον ενδιέφεραν και αφετέρου δεν βραβεύονταν μέχρι τότε.

Όταν το 1969 θεσπίστηκε και έκτο βραβείο, το Νόμπελ Οικονομικών, δεν ήταν λίγοι εκείνοι που περίμεναν ότι η επόμενη προσθήκη θα ήταν το Νόμπελ Μαθηματικών, με τη λογική ότι αφού θεσπίστηκε Νόμπελ μέχρι και για τα οικονομικά (!), δεν γίνεται να μην θεσπιστεί (έστω με ακατανόητη καθυστέρηση) και για τα μαθηματικά . Αυτό όμως δεν έγινε ποτέ – ούτε και πρόκειται να γίνει: τα μαθηματικά έχουν πλέον το δικό τους βραβείο, ισοδύναμο του Νόμπελ. Δεν αναφέρομαι στο Μετάλλιο Φιλντς (Fields Medal), το οποίο είναι μεν περίβλεπτο, αλλά απονέμεται κάθε τέσσερα χρόνια (αρχής γενόμενης το 1936) σε δυο, τρεις ή τέσσερις μαθηματικούς κάτω των 40 ετών και συνοδεύεται από χρηματικό έπαθλο 15.000 καναδικών δολαρίων. Αναφέρομαι στο Βραβείο Άμπελ (Abel Prize), το οποίο θεσπίστηκε από τη νορβηγική κυβέρνηση το 2002 (επ’ ευκαιρία της διακοσιοστής επετείου από τη γέννηση του μεγάλου Νορβηγού μαθηματικού Niels Henrik Abel, του οποίου άλλωστε φέρει το όνομα) και απονέμεται κάθε χρόνο (αρχής γενόμενης το 2003), συνοδευόμενο από 6 εκατομμύρια κορόνες (περίπου 600.000 ευρώ). Η ιδέα για το Βραβείο Άμπελ είναι παλιά, περίπου όσο και τα Βραβεία Νόμπελ. Το πρότεινε ο Νορβηγός μαθηματικός Sophus Lie (1842-1899) όταν έμαθε ότι ο Nobel είχε παραλείψει τα μαθηματικά από τα δικά του βραβεία. Όμως, το ενδιαφέρον ξεθύμανε όταν τερματίστηκε η Ένωση Σουηδίας και Νορβηγίας το 1905, για να υλοποιηθεί πάνω στους εορτασμούς για τα 200 χρόνια από τη γέννηση του Abel. Δικαιοσύνη! Γιατί, όπως και το κάνουμε, τα μαθηματικά ενυπάρχουν και στη Χημεία και στη Φυσική και στην Ιατρική και στα Οικονομικά (για τη Λογοτεχνία και την Ειρήνη, το συζητάμε).

Χάρη της σύγκρισης των επάθλων, να σημειωθεί ότι τα Βραβεία Νόμπελ συνοδεύονται από χρυσό μετάλλιο 18 καρατίων, πιστοποιητικό και ένα ποσό που ποικίλλει από χρόνο σε χρόνο, αλλά σε κάθε περίπτωση ξεπερνά το 1 εκατομμύριο δολάρια. Καθόλου άσχημα! Το 2009 ήταν περίπου 1,4 εκατομμύρια δολάρια. Το κάθε βραβείο μπορούν να το μοιραστούν μέχρι τρεις, και είναι η επιτροπή που αποφασίζει πόσα θα πάρει ο καθένας. Και λεφτά υπάρχουν! Το Nobel Foundation που διαχειρίζεται το κληροδότημα του Nobel έχει σήμερα περιουσία περίπου μισό δισεκατομμύριο δολάρια. Δηλαδή, έχει –κατά προσέγγιση– διπλασιάσει το αρχικό κεφάλαιο. Μικρή η αύξηση, ιδίως αν σκεφτεί κανείς ότι δεν πληρώνει φόρους. Αυτό οφείλεται στο ότι οι διαχειριστές του είναι από επιλογή πολύ συντηρητικοί στις επενδύσεις τους γιατί δεν θέλουν να ρισκάρουν, αφού ο στόχος είναι τα Νόμπελ να απονέμονται για πάντα. Συν το γεγονός ότι κάθε χρόνο δίνουν του κόσμου τα λεφτά στους νικητές.

Για να επανέλθουμε, κλείνοντας, στον Alfred Nobel, κατά πώς φαίνεται, ο λόγος που σνομπάρισε τα μαθηματικά στα βραβεία του είναι πολύ πιο πεζός από τον μύθο που εμπλέκει τα ανθρώπινα πάθη με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Εντούτοις, δεν υπάρχει αμφιβολία πως ό,τι και να γραφτεί για το θέμα, σε βάθος χρόνου ο μύθος θα υπερισχύσει. Είναι εμπειρικά αποδεδειγμένο ότι όπου κοντράρεται η αλήθεια με τον μύθο, ο μύθος βγαίνει σχεδόν πάντοτε κερδισμένος – ειδικά όταν σε αυτόν εμπλέκονται αμύθητα πλούτη ή μοιραίες γυναίκες (ή και τα δύο μαζί – ακόμα καλύτερα!). Ανθρώπινο, πολύ ανθρώπινο.