zougla: Maryam Mirzakhani: Έσβησε ένα υπέροχο μυαλό

Πριν από μήνες ξεκίνησα να γράφω ένα άρθρο για τη στήλη «Μικροϊστορίες των επιστημών και της φιλοσοφίας» που δημοσιεύεται στο dim/art εδώ και δύο χρόνια. Ο τίτλος εργασίας είναι «Γυναίκες Καριέρας» κι εκεί γίνεται λόγος για μερικές κυρίες που διαπρέπουν στους τομείς τους σήμερα. Η ιδέα ήταν να γράψω για σύγχρονες επιστημόνισσες, ως συνέχεια (και κλείσιμο) του διπλού αφιερώματος που είχε τίτλο «Τι δουλειά έχουν οι γυναίκες στις επιστήμες;».

Ανάμεσα στις κυρίες που είχα επιλέξει να παρουσιάσω ήταν και η Ιρανή Maryam Mirzakhani, μία σπουδαία μαθηματικός. Τελικά, επειδή για διάφορους λόγους αργούσα να τελειώσω το άρθρο, αποφάσισα να το αφήσω για τον Σεπτέμβριο, και να εγκαινιάσω την τρίτη περίοδο της στήλης με αυτό. Μόνο που η ζωή δεν καταλαβαίνει από προγραμματισμό: χθες (15/7/2017) η Maryam Mirzakhani πέθανε! Στο άκουσμα της άσχημης είδησης ένιωσα, χωρίς υπερβολή, σαν να έχασα δικό μου άνθρωπο. Αυτό όμως εξηγείται εύκολα: Η Maryam ήταν δικός μου άνθρωπος! Το ελάχιστο που μπορώ να κάνω «εις μνήμην» είναι να παραθέσω κάποια αποσπάσματα από εκείνο το ημιτελές άρθρο, η πλήρης μορφή του οποίου θα δημοσιευθεί σε δύο μήνες. Αμέσως μετά, θα επανέλθω στον αδόκητο θάνατό της.

Η Maryam Mirzakhani γεννήθηκε στην Τεχεράνη στις 3 Μαΐου του 1977.

Το 1994 κέρδισε χρυσό μετάλλιο στη Διεθνή Μαθηματική Ολυμπιάδα, η πρώτη Ιρανή που κατάφερε κάτι τέτοιο. Το 1995, πάλι στη Διεθνή Μαθηματική Ολυμπιάδα, έγινε η πρώτη Ιρανή που πέτυχε το απόλυτο σκορ και κέρδισε δύο χρυσά μετάλλια.

Πήρε το πτυχίο της στα μαθηματικά το 1999 από το Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Sharif, στην Τεχεράνη. Στη συνέχεια, πήγε για μεταπτυχιακά στις ΗΠΑ. Ολοκλήρωσε το διδακτορικό της στο Harvard University το 2004, υπό την επίβλεψη του σπουδαίου μαθηματικού Curtis McMullen, στον οποίο είχε απονεμηθεί το Fields Medal το 1998. Αμέσως μετά δούλεψε ως ερευνήτρια στο Clay Mathematics Institute και δίδαξε στο Princeton University.

Τον Αύγουστο του 2014, η Maryam Mirzakhani έγινε η πρώτη γυναίκα που κέρδισε το περίβλεπτο Fields Medal (το αποκαλούμενο και «Νόμπελ των Μαθηματικών») στα 78 χρόνια που απονέμεται αυτή η ύψιστη διάκριση για τους μαθηματικούς. Στο σκεπτικό της βράβευσης αναφέρεται ότι το μετάλλιο τής απονέμεται για «την εκπληκτική πρόοδο στη θεωρία των Επιφανειών Riemann και τους χωρικούς συντελεστές τους».

Το Fields Medal απονέμεται κάθε τέσσερα χρόνια από την International Mathematical Union σε δύο έως τέσσερις διαπρεπείς μαθηματικούς ηλικίας κάτω των 40, οι οποίοι έχουν να επιδείξουν έργο που υπόσχεται σημαντικά επιτεύγματα στο μέλλον. Μέχρι τη βράβευση της Mirzakhani, το μετάλλιο είχε απονεμηθεί σε άλλους 54 μαθηματικούς μέσα σε 78 χρόνια – όλοι τους άντρες.

Με την ευκαιρία της βράβευσής της, ο Jordan Ellenberg, καθηγητής στο Wisconsin, εξήγησε το αντικείμενό της έρευνά της (σύνθετη γεωμετρία και δυναμικά συστήματα) σε ένα κοινό μη ειδικών ως εξής:

«Στο έργο της αναμιγνύει επιδέξια τη δυναμική με τη γεωμετρία. Ανάμεσα στα άλλα, μελετάει μπιλιάρδο. Αλλά τώρα, με μια κίνηση πολύ χαρακτηριστική των σύγχρονων μαθηματικών, έχει περάσει στο επόμενο επίπεδο: έχει περάσει από το τραπέζι του μπιλιάρδου στη θεωρία ότι όλο το σύμπαν είναι δυνητικά τραπέζια μπιλιάρδου. Και το είδος της δυναμικής που εξετάζει δεν αφορά άμεσα το πώς κινούνται οι μπάλες πάνω στο τραπέζι του μπιλιάρδου, αλλά τη μεταμόρφωση του ίδιου του τραπεζιού του μπιλιάρδου, το οποίο αλλάζει σχήμα με κάποιον τρόπο που διέπεται από κανόνες· με άλλα λόγια, το ίδιο το τραπέζι κινείται σαν έναν παράξενος πλανήτης μέσα στο σύμπαν όλων των δυνατών τραπεζιών του μπιλιάρδου. (…) Αυτός ασφαλώς δεν είναι ο κατάλληλος τρόπος για να κερδίσει κανείς ένα παιχνίδι στο μπιλιάρδο, αλλά είναι ο κατάλληλος τρόπος για να κερδίσεις το Fields Medal. Και είναι ο κατάλληλος τρόπος για να φέρεις τη δυναμική στο επίκεντρο της γεωμετρίας· γιατί δεν υπάρχει αμφιβολία ότι εκεί είναι η θέση της».

Πολλοί ελπίζουν ότι η βράβευση της Mirzakhani είναι σημάδι ότι τα πράγματα αλλάζουν. «Θα ήμουν ευτυχής αν η βράβευσή της ενθαρρύνει τις νεαρές επιστημόνισσες», δήλωσε η Christiane Rousseau, αντιπρόεδρος της International Mathematics Union. «Πρόκειται για ξεχωριστή στιγμή, μια τιμή για τις γυναίκες συγκρίσιμη με το Νόμπελ Φυσικής της Marie Curie στις αρχές του 20^ού αιώνα».

Επίσης, η καθηγήτρια στον University of Oxford Λαίδη Frances Kirwan, μέλος της επιτροπής που αποφασίζει σε ποιον θα απονεμηθεί το Fields Medal, δήλωσε επ’ ευκαιρία της βράβευσης της νεαρής μαθηματικού: «Ελπίζω ότι αυτό το βραβείο θα εμπνεύσει πολλά κορίτσια και νεαρές γυναίκες, σε αυτή τη χώρα και σε ολόκληρο τον κόσμο, να πιστέψουν στις ικανότητές τους και να βάλουν ως στόχο να κερδίσουν ένα Fields Medal στο άμεσο μέλλον».

Τέλος, η καθηγήτρια μαθηματικών Izabella Laba έγραψε με αφορμή την πρώτη γυναίκα που έτυχε της ύψιστης διάκρισης στα μαθηματικά: «Δεν περίμενα την επιλογή της Mirzakhani για να πειστώ ότι οι γυναίκες είναι ικανές για μαθηματική έρευνα στο ίδιο επίπεδο με τους άντρες. Ποτέ δεν είχα αμφιβολία γι’ αυτό μιας εξαρχής. (…) Εκείνο που όντως εισπράττω από αυτή τη βράβευση είναι ότι εμείς, ως κοινωνία, άντρες και γυναίκες μαζί, γινόμαστε καλύτεροι στο να ενθαρρύνουμε και καλλιεργήσουμε το μαθηματικό ταλέντο των γυναικών, και πιο ικανοί στο να αναγνωρίζουμε την αριστεία στο έργο των γυναικών».

Η ίδια η Mirzakhani, σύμφωνα με δήλωσή της το 2008, αρχικά δεν είχε συνειδητοποιήσει πόσο καλή ήταν στα μαθηματικά: «Δεν πιστεύω ότι όλοι μπορούν να γίνουν μαθηματικοί, αλλά πραγματικά πιστεύω ότι πολλοί σπουδαστές δεν δίνουν μια ευκαιρία στα μαθηματικά. Στο γυμνάσιο δεν ήμουν καλή στα μαθηματικά· απλώς δεν ενδιαφερόμουν να σκεφτώ αυτό το γνωστικό πεδίο. Τώρα ξέρω ότι αν δεν συμβεί κάτι που θα σε ταρακουνήσει, τα μαθηματικά μπορούν εύκολα να σου δώσουν την εντύπωση ότι είναι ανούσια και ψυχρά».

Σήμερα η Mirzakhani είναι καθηγήτρια στο Stanford University. Παράλληλα με την έρευνα και την ακαδημαϊκή της καριέρα, έχει δημιουργήσει και οικογένεια: είναι παντρεμένη με τον Jan Vondrák, έναν Τσέχο θεωρητικό της πληροφορικής, και έχουν αποκτήσει μία κόρη, την Anahita.

Αυτά (μεταξύ άλλων) έγραφα για τη Maryam Mirzakhani, καμαρώνοντας για λογαριασμό της. Και ξαφνικά, χθες διάβασα τα εξής:

Η σαραντάχρονη Maryam Mirzakhani, καθηγήτρια στο Stanford University και η πρώτη γυναίκα που κέρδισε το περίβλεπτο Fields Medal για τα μαθηματικά, πέθανε σήμερα, 15/7/2017, στις ΗΠΑ, από καρκίνο του μαστού που έκανε μετάσταση στα οστά.

Ο Ιρανός Πρόεδρος Hassan Rouhani δήλωσε ότι ο θάνατος της καθηγήτριας Mirzakhani προκάλεσε «μεγάλη λύπη» στη χώρα του. Ο Υπουργός Εξωτερικών δήλωσε ότι «ο θάνατός της είναι αιτία μεγάλης θλίψης για όλους του Ιρανούς».

Ο Ιρανοαμερικανός επιστήμονας Firouz Naderi έγραψε στο Instagram: «Ένα φως έσβησε σήμερα. Μου ράγισε την καρδιά. Ήταν πολύ νέα για να φύγει». Αργότερα πρόσθεσε: «Ιδιοφυία; Ναι. Αλλά επίσης, κόρη, μητέρα και σύζυγος».

Ο Πρόεδρος του Stanford University ανέφερε στη σχετική δήλωσή του ότι η καθηγήτρια Mirzakhani ήταν «μία εξαιρετική θεωρητική μαθηματικός και επίσης ένας ταπεινός άνθρωπος που δεχόταν τις τιμητικές διακρίσεις μόνο και μόνο με την ελπίδα ότι αυτό ίσως θα ενθάρρυνε άλλες γυναίκες να ακολουθήσουν την πορεία της». Και συμπλήρωσε: «Η Maryam έφυγε πάρα πολύ νωρίς, αλλά η επίδρασή της να συνεχίζει να ζει για τις χιλιάδες γυναίκες οι οποίες εμπνεύστηκαν από εκείνην για να ακολουθήσουν τον δρόμο των μαθηματικών και των επιστημών. Η συνεισφορά της τόσο ως μαθηματικός όσο και ως πρότυπο είναι σημαντική και θα διαρκέσει. Θα μας λείψει πολύ εδώ στο Stanford, αλλά και σε όλο τον κόσμο».[1]

Τέτοιες ώρες, αυτά τα λόγια ακούγονται περίπου ως κοινοτοπίες. Το γεγονός είναι ένα και είναι αμετάκλητο. Χάθηκε, και μάλιστα σε νεαρότατη ηλικία, μία σπουδαία μαθηματικός. Ευλογημένη και ταυτόχρονα άτυχη. Λένε ότι οι μαθηματικοί ό,τι είναι να κάνουν, το έχουν κάνει μέχρι (τι ειρωνεία…) τα 40. Η άποψη αυτή στηρίζεται σε γερά στατιστικά στοιχεία (χωρίς βέβαια να λείπουν οι εξαιρέσεις), αλλά αυτό δεν σημαίνει και πολλά. Η Maryam Mirzakhani δεν ήταν χρήσιμη μόνο για την καθαρά μαθηματική της συνεισφορά: ήταν και μια ελπίδα για την άρση (τη μερική, έστω) των εμποδίων και των προκαταλήψεων που ακόμα και σήμερα αντιμετωπίζουν οι γυναίκες στις επιστήμες. Από την άλλη, ο πρόωρος θάνατός της δεν ακυρώνει το έργο της, ούτε –και αυτό είναι ίσως πιο σημαντικό– τη διαδρομή της, συνεπώς μπορεί κανείς να ελπίζει βάσιμα ότι η περίπτωσή της θα εξακολουθήσει να λειτουργεί προτρεπτικά για τις γυναίκες που σκέφτονται να ασχοληθούν με τις επιστήμες. Μακάρι να γίνει έτσι.

Σε κάθε περίπτωση, είναι λυπηρό να φεύγει πρόωρα από τη ζωή ένας άνθρωπος– πόσο μάλλον ένας χαρισματικός άνθρωπος. Δεν συνηθίζω να οδύρομαι στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης για την απώλεια επωνύμων. Φυσικά και λυπάμαι, ανεξαρτήτως τεθνεώτος και ηλικίας: κάθε θάνατος είναι μια εκ νέου εδραίωση του ανέκκλητου. Αν, δε, πρόκειται για πρόσωπο ιδιαιτέρως αγαπητό ή για κάποιον προσωπικό μου λόγο καθοριστικό, τότε όντως τα βάφω μαύρα. Οφείλω όμως να ομολογήσω ότι βρίσκω μάλλον υπερβολικά τα «RIP» και όλα τα παράφερνα, κάθε τρεις και λίγο. (Δεν κρίνω· απλώς απέχω.) Όμως, σε αυτή την περίπτωση, πραγματικά πενθώ. Νιώθω σαν να έχασα μια κόρη. Διαβάζοντας –στο πλαίσιο της έρευνας για το άρθρο– τα της πορεία της από την Τεχεράνη στο Stanford, με συλλάμβανα να πανηγυρίζω τα βήματά της ένα προς ένα. Τη συμπαθούσα κι ας μην τη γνώριζα προσωπικά. Ήταν αστέρι. Ναι, θα ήθελα να ήταν κόρη μου.

Δεν τα πάω καλά με τους επικήδειους (και σίγουρα φταίει αυτή η «εμμονή» μου στην –αναπόδεικτη ασφαλώς– πεποίθηση ότι «άλλη ζωή δεν έχει»). Το μόνο που μπορώ να υποσχεθώ (–Σε ποιον; –Στη μνήμη της!) είναι ότι θα την θυμάμαι. Μπορεί να μην ήταν κόρη μου, αλλά τίποτα δεν με εμποδίζει να υιοθετήσω τη μνήμη της.

Κλείνοντας, θέλω να προσθέσω ότι παρατηρώ με έκπληξη πως ο θάνατος της Maryam Mirzakhani έγινε μεγάλο θέμα στα ΜΜΕ – πολύ μεγαλύτερο από την ίδια της τη ζωή. Αυτό δεν το λέω για κακό – το μόνο κακό είναι ότι πέθανε. Τα Μέσα, ως συνήθως, έσπευσαν μαζικά μόνο εκ των υστέρων: όταν μυρίστηκαν δράμα. Δεν πειράζει, μπορεί αυτό να βγει και σε καλό. Η Maryam δεν ήταν «bigger than life»· ήταν «life as it is, life at its best». Ήταν, όπως είπε κι ο συνάδελφός της, κόρη, σύζυγος και μητέρα. Κι ένα υπέροχο μυαλό που έσβησε πρόωρα.

* * *

[1] Maryam Mirzakhani, first woman to win maths’ Fields Medal, dies