—του Γιάννη Παπαθεοδώρου για τη στήλη Ανώμαλα Ρήματα—
Την Τρίτη στις 7 Φεβρουαρίου, πέθανε στο Παρίσι ο Βουλγαρο-Γάλλος στοχαστής Tzvetan Todorov, ο οποίος στο παρελθόν είχε αφιερώσει μεγάλο μέρος των ερευνών του στις λογοτεχνικές σπουδές γύρω από ζητήματα δομισμού, αφηγηματολογίας και σημειωτικής. Η είδηση σχολιάστηκε ελάχιστα στον ελληνικό Τύπο, με λιγοστές εξαιρέσεις, που, όπως πάντα, επιβεβαιώνουν τον κανόνα.[1] Ωστόσο, ο θάνατος του Τοντορόφ δεν ήταν ένας ακόμη θάνατος μέσα στους πολλούς θανάτους, που κλείνουν το κεφάλαιο των εκπατρισμένων στοχαστών του 20ού αιώνα. Κι αυτό, γιατί ο φυγάς από την κομμουνιστική Βουλγαρία δεν ασχολήθηκε μόνο με την αφηγηματολογία αλλά και με την κατανόηση της ανθρώπινης ελευθερίας και της φιλελεύθερης ευρωπαϊκής δημοκρατίας.
Το 1984 εκδόθηκε το βιβλίο του Τοντορόφ, Κριτική της κριτικής (Seuil, 1984 – μεταφρασμένο στα ελληνικά, Πόλις, 1994). Το βιβλίο σηματοδοτεί τη διανοητική στροφή του Τοντορόφ σε αυτό που ο ίδιος αποκαλεί «κριτικό ανθρωπισμό». Διαβάζοντας το βιβλίο μαθαίνουμε τις αφορμές αυτής της στροφής, τοποθετημένες σε δύο παλαιότερες διαλέξεις του. Η μία έλαβε χώρα στο Λονδίνο, γύρω στα μέσα της δεκαετίας του ’70. Ανάμεσα στο ακροατήριο του Τοντορόφ ήταν και ο Άρθουρ Καίσλερ, ο οποίος στη διάρκεια της δεξίωσης τον πλησίασε για να του πιάσει κουβέντα «μ’ ένα ποτήρι ουίσκι στο χέρι». Συζητώντας με τον Τοντορόφ (όχι για τη διάλεξή του αλλά για την κομμουνιστική Βουλγαρία), ο Καίσλερ έφερε τον Τοντορόφ σε δύσκολη θέση. «Δεν θυμάμαι κατά λέξη τι μου απάντησε», γράφει ο Τοντορόφ, «αλλά ξέρω ότι η αντίδρασή του ήταν ένα κράμα ευγενικής συμπεριφοράς, αποφασιστικότητας, έκπληξης και άρνησης. Και βλέποντάς τον ένιωσα ξάφνου ότι η ύπαρξή του ήταν η απόδειξη για το πόσο ψεύτικα ήταν όσα έλεγα: ήταν εκείνος που δεν είχε ακολουθήσει μια μοιρολατρική στάση».
Η δεύτερη αφορμή ήρθε από μια διάλεξη στην Οξφόρδη για τη «δομική ανάλυση της αφήγησης» στο έργο του Χένρυ Τζέημς, μετά από πρόσκληση του Ησαΐα Μπερλίν. Αργότερα, στο σπίτι του, αφού εξιστόρησε τις αναμνήσεις του από τον Πάστερνακ και την Αχμάτοβα, ο Μπερλίν αποφάσισε να σχολιάσει και τη διάλεξη του Τοντορόφ: «Ναι, ο Χένρυ Τζέημς, ναι, ναι, οι δομές της αφήγησης. Αλλά γιατί δεν ασχολείστε με πράγματα όπως ο μηδενισμός και ο φιλελευθερισμός στον 19ο αιώνα; Είναι πολύ ενδιαφέρον, ξέρετε». Ο ίδιος ο Τοντορόφ αποκωδικοποιεί αργότερα το νόημα αυτής της εμπειρίας. «Αυτό που άκουσα στα λόγια του Μπερλίν ήταν πως η λογοτεχνία δεν ήταν καμωμένη μόνο από δομές αλλά επίσης από ιδέες και ιστορία ∙ και στα λόγια του Καίσλερ, πως δεν υπήρχαν “αντικειμενικοί” λόγοι για να διαλέξει κανείς να παραιτηθεί από την άσκηση της ελευθερίας». Με άλλα λόγια, αυτό που προτείνει ο Τοντορόφ είναι μια διπλή ανάγνωση του κειμένου. Μια ανάγνωση που προφανώς πρέπει να ξεκινάει με «το τι σημαίνει το κείμενο;» αλλά πρέπει να συμπληρώνεται με μια πιο σύνθετη ερωτηματοθεσία: «αυτό είναι άραγε αληθινό; Και είναι δίκαιο;»
Η νέα αυτή ηθικο-πολιτική φάση του Τσβετάν Τοντορόφ αποτυπώθηκε σε μια σειρά από βιβλία και μελέτες, που αφορούσαν την αποικιοκρατία, το «ακραίο Κακό» του 20ού αιώνα, τον αντισημιτισμό, τον ολοκληρωτισμό, τους εσωτερικούς εχθρούς της δημοκρατίας, την αποτίμηση της ευρωπαϊκού πολιτικού φιλελευθερισμού κλπ. (Βλ. εκδόσεις Πόλις). Στο βιβλίο του Imperfect Garden, (2002) το δικό του «μανιφέστο» για τον ανθρωπισμό που επικυρώνει αλλά και ανανεώνει το πνεύμα του Διαφωτισμού, το κέντρο της προβληματικής του είναι το αίτημα για μια «ηθική παγκοσμιότητα» με πυρήνα την ελευθερία και τη δημοκρατία. Προφανώς αυτή η θέση δεν λύνει την αμείωτη ένταση μεταξύ ελευθερίας και ισότητας, γεγονός όμως που μας κάνει να σκεφτούμε την «ενοχλητική ηχώ» του 20ού αιώνα, καθώς Τοντορόφ υποστηρίζει πως ο «κομμουνιστικός ολοκληρωτισμός δεν προέκυψε τυχαία από τον μαρξισμό», μιας και εκεί το δίκαιο του λαού δεν άργησε να ταυτιστεί με το δίκαιο το κόμματος.
Έχοντας βιώσει τον κοσμοπολιτισμό αλλά και τον εκπατρισμό, ο Τοντορόφ επέμενε πως η λογοτεχνική θεωρία και κριτική (πρέπει να) εκκινεί από μια ηθική μέριμνα για τον κοινωνικό κόσμο, στο κέντρο της οποίας βρίσκεται η ελευθερία και η δημοκρατία. Ας τον διαβάσουμε ξανά τώρα, που ο περίεργος κόσμος του 21ού αιώνα κινείται ανάμεσα στον Τραμπ και τον Πούτιν, ενώ η Λεπέν διεκδικεί την ηγεσία της γαλλικής Δημοκρατίας.
* * *
Εδώ άλλες αναρτήσεις από την κατηγορία Ανώμαλα ρήματα
Στο:Ανώμαλα ρήματα Tagged: Γιάννης Παπαθεοδώρου, Τσβετάν Τοντορόφ
from dimart http://ift.tt/2kYS02o
via IFTTT
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου