zougla: Η πτώση των ισχυρών

Γκρεμίζοντας αγάλματα στο όνομα της αποκομμουνιστικοποίησης

—Κείμενο και φωτογραφίες: Ντόναλντ Γουέμπερ. Μετάφραση για το dim/art: Γιώργος Θεοχάρης—

[Ο φωτογράφος Ντόναλντ Γουέμπερ έχει αφιερώσει χρόνια στην καταγραφή της δυναμικής της εξουσίας στην Ουκρανία και στη Ρωσία. Εδώ ο Γουέμπερ στρέφει τον φακό του και την πένα του στην ειρωνεία της πολιτικής της αποκομμουνιστικοποίησης στην Ουκρανία.]

* * *

Η πρώτη μου επίσκεψη στην Ουκρανία, όπου έζησα και εργάστηκα για κάμποσα χρόνια, έγινε το 2004, τότε που εξελισσόταν η Πορτοκαλί Επανάσταση. Ολοκλήρωσα τρία βιβλία για την Ουκρανία εκείνης της περιόδου, μεταξύ των οποίων και μια δουλειά που μου πήρε εφτά χρόνια, με τίτλο Interrogations, που πραγματευόταν την κατάκτηση της εξουσίας σε ένα πρώην σοβιετικό κράτος. Στη δουλειά μου σημαντικό ρόλο παίζουν τα ζητήματα διαφθοράς και πολιτικής ταυτότητας, καθώς και τα ιστορικά μνημεία. Βρισκόμουν στο Κίεβο κατά τη διάρκεια των διαδηλώσεων υπέρ της ένταξης της χώρας στην Ευρωπαϊκή Ένωση και παρακολούθησα από πρώτο χέρι την αποσύνθεση του κοινωνικού ιστού και την άνοδο του εθνικισμού και από τις δύο πλευρές. Καθώς είμαι και αρχιτέκτονας, έχω ένα μόνιμο ενδιαφέρον για ζητήματα που άπτονται της αναπαράστασης της πολιτικής στον χώρο και των τακτικών που σχετίζονται με την αστική ανάπτυξη. Ως εκ τούτου, για μένα είναι φυσική η παρόρμηση να αφηγηθώ αυτή την ιστορία.

Όταν πρωτοδιάβασα για την απόφαση της ουκρανικής κυβέρνησης να επιχειρήσει την «αποκομμουνιστικοποίηση», μου ακούστηκε σαν κάτι που θα μπορούσε να είχε γράψει κάποιος σοβιετικός συγγραφέας του παραλόγου κατά τη δεκαετία του ’30. Πιστεύουν πραγματικά ότι μπορούν να επιτύχουν το παραμικρό αφαιρώντας τα κενά σύμβολα εξουσίας; Μήπως πρόκειται για κάποιου είδους ανατρεπτική εννοιολογική παράσταση κάποιων ανώνυμων καλλιτεχνών στα σοκάκια του Κίεβου; Και όμως, όχι· πραγματικά το εννοούσαν. Βρήκα την ειρωνεία του πράγματος συναρπαστική. Το βάθρο απλώς γίνεται το σύμβολο εκείνου που δεν πρόκειται ποτέ να αλλάξει· μπορείς να αλλάξεις εμφάνιση, την προς τα έξω προβολή τού ποιος είσαι, αλλά το βάθρο παραμένει το πραγματικό σύμβολο της ανάγκης μας να προπαγανδίσουμε.

Ξεκινώντας την προσπάθεια να τεκμηριώσω την «Πτώση του Λένιν», δεν μου πήρε παρά λίγες μέρες να συνειδητοποιήσω ότι ο χάρτης μού ήταν άχρηστος και ότι ο καλύτερος τρόπος να ταξιδέψω ήταν να οδηγώ στην επαρχία χωρίς πρόγραμμα και να εντοπίζω τα θέματά του κατά τύχη. Τελικά, έγινα ειδικός. Απέφευγα τις κεντρικές αρτηρίες· ταξίδευα από χωριό σε χωριό· αναζητούσα την κεντρική οδό, την οποία πάντα έβρισκα χωρίς δυσκολία. Στα περισσότερα χωριά, στις κωμοπόλεις και στις πόλεις, η χωροταξία ακολουθεί τα σχεδόν πανομοιότυπα πρότυπα του σοβιετικού σχεδιασμού. Βήμα πρώτο: βρες το Μέγαρο του Πολιτισμού, το οποίο συνήθως βρίσκεται στην κεντρική πλατεία της πόλης. Εκεί, υπάρχει σημαντική πιθανότητα να σε υποδεχθεί ο Λένιν. Ή, ακόμα συχνότερα, ο Λένιν θα έχει εξαφανιστεί. Στην πραγματικότητα, κοιτώντας το άδειο βάθρο και μελετώντας τη χωροταξία της πλατείας ή του Μεγάρου, μπορείς να μαντέψεις προς τα πού κοιτούσε και έδειχνε ο Λένιν. Ο αστικός σχεδιασμός συνάγεται από μια χειρονομία. Μια σειρά από μεγάλα πεύκα συνήθως προδίδουν την τοποθεσία του Λένιν. Πάντα περιτριγυριζόταν από κάποιου είδους αλσύλλιο, από έναν προνομιακό, εξαιρετικό κήπο που ξεφύτρωνε μέσα στο επίπεδο, αγροτικό τοπίο της Ουκρανίας.

Είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσει κανείς ότι η αναθεώρηση της ιστορίας όπως την επιχειρεί το πρόγραμμα αποκομμουνιστικοποίησης της ουκρανικής κυβέρνησης δεν είναι κάτι καινούργιο. Πριν από τη Ρωσική Επανάσταση, οι τσάροι διακοσμούσαν τα χωριά, τις κωμοπόλεις και τις πόλεις με περίτεχνα και υπερμεγέθη μνημεία για να τιμήσουν την Αυτοκρατορική Ρωσία του παρελθόντος και του μέλλοντος. Αγάλματα, οβελίσκοι και άλλες μνημειακές κατασκευές στήνονταν σε κάθε πλατεία. Οι νικητές μπολσεβίκοι τα γκρέμισαν όλα αυτά.

Μετά το 1917, οι μπολσεβίκοι είπαν ότι η μνημειακή προπαγάνδα ήταν, ασφαλώς, ζήτημα ύψιστης σημασίας – ο ίδιος ο Λένιν το τόνιζε αυτό εμφατικά και ξεκίνησε το δικό «σχέδιο» Μνημειακής Προπαγάνδας, το οποίο αποτελείτο από δύο προγράμματα: τη διακόσμηση κτιρίων και άλλων επιφανειών με επαναστατικά συνθήματα και αναμνηστικά ανάγλυφα και την ανέγερση μνημείων προς τιμή των ηγετών της Επανάστασης. Επί δεκαετίες, η Σοβιετική Μνημειακή Προπαγάνδα στεφόταν από επιτυχία. Γύψινα ή μεταλλικά αγάλματα των Λένιν, Μαρξ, Ένγκελς, Στάλιν, Κίροφ, Ντζερζίνσκι και άλλων ηρώων στέκονταν πάνω σε ψηλά βάθρα στις πλατείες των πόλεων, οι οποίες αποτελούσαν και το επίκεντρο των δραστηριοτήτων των τοπικών κοινωνιών. Όσο οι Λένιν και οι Στάλιν έστεκαν όρθιοι, ήταν το απόλυτο σημείο αναφοράς, υπό την κυριολεκτική, τοπογραφική έννοια, αλλά και υπό την μεταφυσική ομοίως. Μέχρι πριν από λίγα χρόνια, όταν ζητούσες από έναν ντόπιο Ουκρανό να σε καθοδηγήσει πώς να πας κάπου, συνήθως σου απαντούσε: «πήγαινε ευθεία μέχρι να φτάσεις στο μνημείο, μετά στρίψε δεξιά. Ή αριστερά. Ή συνέχισε ευθεία».

Το σχέδιο αποκομμουνιστικοποίησης των ουκρανικών αρχών ακολουθεί μια παραδοσιακή τακτική. Όταν ο Χρουστσόφ αποκήρυξε τον Στάλιν, φρόντισε να ρίξει τον προκάτοχό του από το βάθρο του (κυριολεκτικά). Εκεί που κάποτε κρέμονταν οι Μαρξ, Ένγκελς, Λένιν και Στάλιν σε αετώματα ή προσόψεις κτιρίων, ή σε αίθουσες, σπίτια και γραφεία, απόμειναν μόνον οι Μαρξ και οι Λένιν. Οι Ένγκελς αφαιρέθηκαν για λόγους συμμετρίας. Το 1991, προτάθηκε η απομάκρυνση του Λένιν από το μαυσωλείο του και στη θέση του να ταφεί με όλες τις τιμές η τσαρική οικογένεια. Δεν υπήρχε πια Λένινγκραντ· τώρα ονομαζόταν Αγία Πετρούπολη. Όπως έγραψε κάποτε ο Μαγιακόφσκι: «Όποιος δεν τραγουδάει μαζί μας σήμερα είναι εναντίον μας».

Απ’ άκρη σ’ άκρη στην Ουκρανία σήμερα, τα σοβιετικά μνημεία εξαφανίζονται με ραγδαίο ρυθμό. Τα άδεια βάθρα στέκουν με μια επιγραφή που κάποιος έχει προσπαθήσει να σβήσει, αλλά όχι με απόλυτη επιτυχία: Β. Ι. ΛΕΝΙΝ. Πώς επηρεάζουν τη φαντασία του κόσμου αυτές οι γρανιτένιες βάσεις; Μήπως υπάρχει η έντονη αίσθηση ότι κάποιος θα έπρεπε να στέκεται εκεί πάνω; Και αφού κανείς δεν στέκεται εκεί ψηλά, τότε πώς αυτές οι απουσίες επιδρούν στους πολίτες και στις συλλογικές αναφορές τους, την πραγματική και τη και μεταφυσική αίσθηση του χώρου, την αίσθηση ότι ανήκουν κάπου;

Σε κάθε νέα γενιά κυριαρχεί η πεποίθηση ότι είναι εγγενώς διαφορετική από τις προηγούμενες και ότι ποτέ δεν θα γίνει σαν αυτές. Αλλά φαίνεται πως τα πράγματα δεν λειτουργούν έτσι. Οι σημερινές γενιές δεν είναι ούτε καλύτερες ούτε χειρότερες από τις προηγούμενες· οι πεποιθήσεις, τα λάθη και οι συμπεριφορές τους εξαρτώνται από τις ιστορικές και προσωπικές περιστάσεις μέσα στις οποίες ζουν. Οι άνθρωποι εγείρουν μνημεία· οι κατοπινές γενιές λένε ότι οι προηγούμενοι ήταν ανόητοι και μετά πάνε και κάνουν τα ίδια. Η ιστορία απεχθάνεται τα άδεια βάθρα.

Πηγή: The Calvert Journal

* * *