zougla: Ποιο πλοίο είδε ο πιλότος Nagel;

—του Παναγιώτη Πούτου—

Ο Νίκος Καββαδίας γεννήθηκε στις 11 Ιανουαρίου του 1910. Τον Νοέμβριο του 1928 έβγαλε ναυτικό φυλλάδιο και τον επόμενο χρόνο μπάρκαρε στο φορτηγό Άγιος Νικόλαος. Ήταν μόλις δεκαεννιά. Τον Ιούνιο του 1933, μετά από τέσσερα χρόνια στη θάλασσα, εξέδωσε με δικά του έξοδα την ποιητική συλλογή Μαραμπού.

kavadiasdeck Στα είκοσι δύο ποιήματα της συλλογής διαβάζουμε συχνά αφηγήσεις σε πρώτο πρόσωπο και φανταζόμαστε ότι ταξίδεψε Αίγυπτο – νότια Γαλλία σε ένα λαμπρό ποστάλ, ότι στο Αλγέρι αγόρασε ένα μικρό αφρικανικό ατσάλινο μαχαίρι και πως ένας Δανός τού χάρισε μια πίπα ολλανδική. Ότι σε ένα μακρινό λιμάνι του Ινδικού αγόρασε μια μαϊμού και πως η Μαρσίλια τον έκανε να ζαλιστεί πολύ. Αφηγείται την ιστορία του Γουίλι, ενός θερμαστή από το Τζιμπουτί, του γερμανού εμποροπλοίαρχου Φλέτσερ και ενός Εγγλέζου, επίσης θερμαστή, που αυτοκτόνησε εν πλω στον Βισκαϊκό κόλπο.

640898XLOIYOhm Αναρωτιέται κανείς αν υπάρχει κάποια αλήθεια πίσω από τις αναφορές που κάνει στα ποιήματά του. Ο Γιώργος Ιωάννου αποδίδει πολλά στη φαντασία του Καββαδία: «Ο Καββαδίας εμπνεόταν από την ίδια τη ζωή του. Δεν έγραψε για πράγματα που από το κρεβάτι του ονειρευόταν -γιατί αυτό είναι φυγή. Άλλο τώρα, αν η αγάπη του προς τη θάλασσα και τη λιμανίσια περιπέτεια τον έσπρωχνε με τη φαντασία του και σε άλλα μέρη, άγνωστα και πιο εξωτικά, όπου με το σώμα του δεν είχε φτάσει. Αλλά τουλάχιστο ήξερε τις αναλογίες τους.» (σελ. 13, Ν. Καββαδίας. Χρυσόσκονη στα γένια του Μαγγελάνου. Δημήτρης Καλοκύρης Ερμής, 1995)

Σε κάποια από τα ποιήματα το στοιχείο του ρεαλισμού ενισχύεται: ένα από αυτά έχει ως τίτλο το ονοματεπώνυμο του προσώπου του οποίου αφηγείται το τέλος (William George Allum), στο Ο πλοίαρχος Φλέτσερ δίνει όχι μόνο το όνομα του εμποροπλοιάρχου, αλλά και το όνομα του πλοίου, ενώ προτάσσει μιαν είδηση -σαν απόκομμα εφημερίδας- που επιτείνει την αίσθηση του πραγματικού. Τέλος, στο Ο πιλότος Nagel αναφέρει εκτός από τον Νάγκελ Χάρμπορ και το όνομα του πλοίου το οποίο αποχαιρετά: είναι το Steamer Tank «Fjord Folden». Αυτό το όνομα πλοίου είναι η αφετηρία για ένα διπλό ταξίδι: κατ’ αρχάς για τη διερεύνηση της σχέσης του ποιήματος με την πραγματικότητα και έπειτα για το ταξίδι από το ποιητικό στο πραγματικό.

Ο πιλότος Nagel

Στὸν ποιητὴ Ν. Ράντο

Ὁ Νάγκελ Χάρμπορ, Νορβηγὸς πιλότος στὸ Κολόμπο,
ἅμα ἔδινε κανονικὴ πορεία στὰ καράβια
ποὺ ἔφευγαν γιὰ τοὺς ἄγνωστους καὶ μακρινοὺς λιμένες,
κατέβαινε στὴ βάρκα του βαρύς, συλλογισμένος
μὲ τὰ χοντρὰ τὰ χέρια του στὸ στῆθος σταυρωμένα,
καπνίζοντας ἕνα παλιὸ χωμάτινο τσιμπούκι,
καὶ σὲ μία γλώσσα βορινὴ σιγὰ μονολογώντας
ἔφευγε μόλις χάνονταν ὁλότελα τὰ πλοῖα.

Ὁ Νάγκελ Χάρμπορ, πλοίαρχος σὲ φορτηγὰ καράβια,
ἀφοῦ τὸν κόσμο γύρισαν ὁλόκληρο, μία μέρα
κουράστηκε κι ἀπόμεινε πιλότος στὸ Κολόμπο.
Μὰ πάντα συλλογίζονταν τὴν μακρινή του χώρα
καὶ τὰ νησιὰ πού ῾ναι γεμάτα θρύλους, τὰ Λοφοῦτεν.
Ὅμως μία μέρα πέθανε στὴν πιλοτίνα μέσα
ξάφνου σὰν ξεπροβόδισε τὸ Steamer Tank «Fjord Folden»
ὅπου ἔφευγε καπνίζοντας γιὰ τὰ νησιὰ Λοφοῦτεν…

Το steamer tank είναι όρος που αναφέρεται σε ατμόπλοια τα οποία μετέφεραν πετρέλαιο, όμως το όνομα του πλοίου είναι αλλαγμένο, καθώς το πραγματικό πλοίο —ή τουλάχιστον το μόνο υπαρκτό πλοίο που είναι δυνατό να εισέπλευσε στους στίχους αυτού του ποιήματος— ονομαζόταν S/S Foldenfjord. Η αναστροφή των δύο συνθετικών του ονόματος ίσως εξυπηρετούσε καλύτερα την ποιητική πρόθεση του Καββαδία.

Το S/S Foldenfjord είναι ένα από τα τρία πλοία με το ίδιο όνομα τα οποία κατείχε η εταιρεία Norwegian American Line (NAL). Τα άλλα ήταν το M/V Foldenfjord, το οποίο καθελκύστηκε είκοσι χρόνια μετά την έκδοση του Μαραμπού, ενώ το επίσης ονομαζόμενο M/V Foldenfjord, το οποίο καθελκύστηκε το 1921, δεν ήταν steamer tank. Εξάλλου το όνομά του αρχικά ήταν Remus, και μετονομάστηκε σε M/V Foldenfjord το 1927, όταν το αγόρασε η NAL, και κράτησε το όνομα αυτό μόνο για δύο έτη, καθώς το 1929 πωλήθηκε στην Rederi-A/S Oddsø και μετονομάστηκε σε Tivy.

Η καταχώριση του Foldenfjord στον νηογνώμονα Lloyd’s το 1942

Για τo S/S Foldenfjord διαβάζουμε στον τόμο 18 του Pacific Marine Review (σελ. 438), που εκδόθηκε το 1921: The Norwegian-American Line’s new 10.000-ton tanker Foldenfjord was launched May 12 at the Sun Shipbuilding Company’s yard, Chester, Pennsylvania. The Foldenfjord is the third Norwegian-American tank steamer to leave the ways in the past six months. After her trial trip, on which she averaged 11.84 knots, she was delivered May 31.

Και αυτό το πλοίο όμως —το πλοίο που πιθανότατα είδε ο πιλότος Νάγκελ, αν υπήρξε ποτέ πιλότος με αυτό το όνομα— πωλήθηκε το 1928 στη Richfield Oil Co (με έδρα το Λος Άντζελες) και μετονομάστηκε σε Larry Doheny. Είναι μάλλον απίθανο να το είδε ο Καββαδίας, που μπάρκαρε πρώτη φορά το 1929, και ακόμα πιο απίθανο να το είδε με τη νορβηγική ονομασία, που ο ίδιος χρησιμοποίησε στο ποίημα. Από όποια πηγή και αν το βρήκε, προφανώς το αξιοποίησε για να δημιουργήσει το σκηνικό της νοσταλγίας που βαραίνει μέχρι θανάτου τον νορβηγό πιλότο Νάγκελ, ενώ περνά τα τελευταία χρόνια της ζωής του στο Κολόμπο της Κεϋλάνης (της σημερινής Σρι Λάνκα). Ο Καββαδίας τοποθετεί στην εικόνα ένα πλοίο από την πατρίδα, τη νοσταλγική ανάμνηση των νησιών Λοφούτεν και έναν μοναχικό ξενιτεμένο πιλότο, μακριά από τη Νορβηγία, η οποία είναι περισσότερο σύμβολο παρά μία χώρα. Στο τέλος, μαζί με το νορβηγικό καράβι αποχαιρετά και την ίδια του τη ζωή.

Το S/S Foldenfjord

Ο άνθρωπος που πεθαίνει μόνος, μακριά από ό,τι αγαπούσε, μακριά από αυτό που θεωρούσε πατρίδα, επρόκειτο να γίνει μοίρα του Καββαδία. Στις 10 Φεβρουαρίου 1975 πέθανε σε κλινική της Αθήνας έπειτα από εγκεφαλικό επεισόδιο. «Φοβάμαι μην πεθάνω στη στεριά» έλεγε. Και οι τελευταίες του λέξεις ήταν: «Αυτό που φοβόμουνα έγινε». (σελ. 52, Ν. Καββαδίας. Χρυσόσκονη στα γένια του Μαγγελάνου. Δημήτρης Καλοκύρης Ερμής, 1995)

Ωστόσο το πλοίο που κάποτε λεγόταν Foldenfjord και έπειτα Larry Doheny είχε την κατάληξη που ευχόταν ο Καββαδίας για τον ίδιο: δεν κατέληξε στη στεριά να γίνει σκραπ, αλλά βυθίστηκε. Στις 5 Οκτωβρίου 1942, ενώ έπλεε κατευθυνόμενο στο Πόρτλαντ του Όρεγκον, τριάντα έξι ναυτικά μίλια από τη στεριά, χτυπήθηκε από τορπίλη ιαπωνικού υποβρυχίου. Η αφήγηση που καταγράφεται σε υπηρεσιακή έκθεση της National Oceanic and Atmospheric Administration των ΗΠΑ μάς πληροφορεί ότι η δεξαμενή αρ. 3 εξερράγη, το πλοίο εγκαταλείφθηκε αμέσως από τους επιζώντες (γλίτωσαν τα σαράντα από τα σαρανταέξι μέλη του πληρώματος) και βυθίστηκε δεκατρείς ώρες μετά την επίθεση, το πρωί της 6ης Οκτωβρίου.

To πλοίο όταν ονομαζόταν Larry Doheny

Ο Ανδρέας Κάλβος στην τελευταία στροφή της ωδής Ο Φιλόπατρις ευχήθηκε: «Ας μη μου δώση η μοίρα μου / εις ξένην γην τον τάφον· / είναι γλυκύς ο θάνατος / μόνον όταν κοιμώμεθα / εις την πατρίδα». Το ελληνικό κράτος φρόντισε για τη μεταφορά των οστών του στην ιδιαίτερη πατρίδα του, τη Ζάκυνθο. Υποθέτω πως για τον Καββαδία η μόνη πατρίδα στην οποία θα ήθελε να επιστρέψει είναι η θάλασσα, όπως το περιγράφει στην τελευταία στροφή του ποιήματος Πικρία, τρεις μέρες πριν πεθάνει: Γέρο, σου πρέπει μοναχά το σίδερο στα πόδια, / δύο μέτρα καραβόπανο, και αριστερό τιμόνι. / Mια μέδουσα σε αντίκρισε γαλάζια και σιμώνει / κι ένας βυθός που βόσκουνε σαλάχια και χταπόδια.

Nikos-Kavvadias