zougla: Το ταξίδι στον χρόνο ως λογοτεχνικό είδος: η απαρχή

—του Josh Jones | Μετάφραση για το dim/art: Γιώργος Θεοχάρης—

Η ιδέα του ταξιδιού στον χρόνο είναι πιθανώς τόσο παλιά όσο και το συναίσθημα της μετάνοιας, αλλά η επιθυμία να πάει κανείς πίσω στον χρόνο δεν είναι ίδια με τη θεωρητική ιδέα ότι αυτό το ταξίδι είναι στην πραγματικότητα κάτι το εφικτό. Ο Nerdwriter (ο οποίος υπογράφει το βίντεο στο τέλος της ανάρτησης), αναρωτιέται από πού έλκει την καταγωγή της αυτή η ιδέα. Και, γενικά, από πού κατάγονται τα αφηγήματα τα σχετικά με το ταξίδι στον χρόνο. Κατ’ αυτόν, το ταξίδι στον χρόνο «ως αφηγηματικό όχημα, είναι σχετικά πρόσφατο φαινόμενο». Και το ταξίδι στον χρόνο, ως διακριτό λογοτεχνικό είδος, έχει ηλικία μόλις πάνω από εκατό χρόνια.

AJ7tw

Kakbhushundi (काकभुशुण्डि) και Ράμα (राम)
Στην τελευταία του μετενσάρκωση, ο Kakbhushundi ήταν κοράκι (Κακ)

Σ’ αυτό το σημείο είναι σημαντικό να διευκρινιστεί το εξής: Βρίσκουμε περιστατικά ταξιδιού στον χρόνο –ή τουλάχιστον κάποιο είδος παραλλαγής του– σε πολλά αρχαία κείμενα, όπου κάποιοι χαρακτήρες βιώνουν τον χρόνο διαφορετικά σε διαφορετικά περιβάλλοντα και διαστάσεις, και μπορούν έτσι να δουν το παρελθόν ή το μέλλον του κόσμου μας. Στο ινδικό έπος Ραμαγιάνα (2^ος-3^ος αι. μ.Χ.), ένας χαρακτήρας ονόματι Kakbhushubdi ζει όπως οι Watchers στο σύμπαν των κόμικ της Marvel: έξω από τον χρόνο, παρατηρώντας τις χιλιετίες να περνούν. (Εκεί αναφέρεται ότι ο χαρακτήρας αυτός βλέπει τα ίδια γεγονότα να συμβαίνουν ξανά και ξανά, με διαφορετική κατάληξη κάθε φορά.)

Watchers_from_Original_Sin_Vol_1_8_Textless_cover_001

Watchers

Όταν λέμε ταξίδι στον χρόνο δεν εννοούμε ακριβώς αυτό που περιγράφεται στη Ραμαγιάνα. Παρ’ όλα αυτά, πολλές αρχαίες ιστορίες όντως αναφέρουν ανθρώπους που πάνε πίσω στον χρόνο ή που αποκοιμούνται και ξυπνούν στο μέλλον, μέσω θεϊκής παρέμβασης. Σε βουδιστικά κείμενα, μαθαίνουμε ότι οι θεότητες βιώνουν έναν ανθρώπινο αιώνα σε μία και μόνη μέρα (μία ιδέα που επαναλαμβάνεται και στη Βίβλο). Στον ιαπωνικό μύθο του Urashima Taro, ένας άντρας επισκέπτεται το παλάτι του Θεού Δράκου, και όταν επιστρέφει έχουν περάσει 300 χρόνια. Αλλά ο Nerdwriter μιλάει για κάτι διαφορετικό από αυτές τις αρχαίες αφηγήσεις της διαστολής του χρόνου (εκατοντάδες χρόνια πριν ο Αϊνστάιν αναπτύξει την έννοια) μολονότι οι ίδιες τεχνικές εμφανίζονται και σε σύγχρονες ιστορίες ταξιδιών στον χρόνο.

Taro

Urashima Taro (浦島太郎)

Μια σημαντική διάκριση, όπως αναφέρεται στο βίντεο, βρίσκεται στην ίδια την έννοια του χρόνου. Πολλοί αρχαίοι λαοί πίστευαν ότι ο χρόνος είναι κυκλικός (εξ αυτού και οι πολλές παραλλαγές στα ίδια θέματα της εμπειρίας του Kakbhushubdi) ή εύπλαστος και υποκείμενος σε θεϊκή παρέμβαση και αποδιοργάνωση. Με την Καταγωγή των Ειδών του Δαρβίνου και τη ραγδαία αποδοχή της εξέλιξης (αν όχι και της φυσικής επιλογής), οι κοινές πεποιθήσεις για τον χρόνο άλλαξαν. Το είδος του σύγχρονου ταξιδιού στον χρόνο αρχίζει, γενικά μιλώντας, με κεντρικές προκείμενες τις ιδέες του Δαρβίνου. Στη συλλογική φαντασία, η εξέλιξη ερμηνεύεται ως η αναπόφευκτη, γραμμική πρόοδος, γεγονός που δημιούργησε ένα νέο λογοτεχνικό είδος, το Ουτοπικό Μυθιστόρημα.

looking-backward-300x450

Ένα τέτοιο μυθιστόρημα, το Looking Backward (1888) του Έντουαρντ Μπέλαμι, ήταν μόλις τρίτο σε πωλήσεις στην εποχή του, πίσω μόνο από την Καλύβα του Μπαρμπα-Θωμά και τον Μπεν Χουρ, έχοντας πουλήσει περισσότερα από ένα εκατομμύριο αντίτυπα. Αν είναι έτσι, πώς και δεν το έχετε ακούσει μέχρι τώρα; Ίσως επειδή το βιβλίο περιγράφει έναν χαρακτήρα που αποκοιμιέται και ξυπνάει σε μια σοσιαλιστική ουτοπική κοινωνία 113 χρόνια μετά (το έτος 2000). Το μυθιστόρημα άσκησε σημαντική επιρροή σε πολλά σοσιαλιστικά κινήματα της εποχής και «Όμιλοι Μπέλαμι» ξεφύτρωναν σε ολόκληρη τη χώρα, υποστηρίζοντας την εθνικοποίηση της ατομικής ιδιοκτησίας. Ελάχιστοι άνθρωποι –στην Αμερική τουλάχιστον– έχουν μάθει ότι ο σοσιαλισμός ήταν ευρύτατα δημοφιλής στις Η.Π.Α. στα τέλη του 19^ου αιώνα, επειδή… εντάξει, πείτε μου εσείς γιατί.

PROD-PRODUCTION

Παρ’ όλα αυτά, οι ιδέες του Μπέλαμι έχουν ενσωματωθεί στο είδος, σε πολλά έργα με τα οποία είμαστε εξοικειωμένοι (όπως, για παράδειγμα, ως παρωδία, στο Futurama). Στο σύγχρονο μυθιστόρημα του ταξιδιού στον χρόνο, οι ουτοπικές κοινωνίες «δεν βρίσκονται πια σε ένα χαμένο νησί ή σε έναν διαφορετικό κόσμο, αλλά στο μέλλον». Αυτή η παρατήρηση ισχύει σίγουρα για ένα πολύ γνωστό θεμελιώδες μυθιστόρημα του είδους, τη Μηχανή του Χρόνου (1895) του Χ.Τζ. Γουέλς, το οποίο έλκει από τα Ταξίδια του Γκάλιβερ του Σουίφτ, αλλά τοποθετεί τη δράση όχι σε έναν μακρινό τόπο αλλά στο πολύ μακρινό μέλλον, στο έτος 802701. Στο έργο του Γουέλς οι Morlocks (η εργατική τάξη που ζει στο υπέδαφος) και οι παρακμιακοί Eloi (που εκμεταλλεύονται την εργατική δύναμη των πρώτων) δεν διαφέρουν πολύ από τους ανθρώπους του παρελθόντος ή του παρόντος – έχουν εξελιχτεί τεχνολογικά και σωματικά, αλλά οι ζωές τους εξακολουθούν να περιστρέφονται γύρω από την εκμετάλλευση και τη βία.

Εκεί που τα Ταξίδια του Γκάλιβερ μπορούν να διαβαστούν ως μία μισανθρωπική υπονόμευση της έννοιας της πολιτισμικής ανωτερότητας, το μυθιστόρημα του Γουέλς σατιρίζει την ιδέα ότι η ανθρώπινη εξέλιξη υπονοεί μία βελτίωση της ανθρώπινης καλοσύνης. Το βιβλίο θέτει το μοτίβο για μια επιστημονική φαντασία ως κριτικό εργαλείο των ακραίων ταξικών εξελίξεων. Και στον Μπέλαμι και στον Γουέλς, το ταξίδι στον χρόνο –είτε αυτό επιτυγχάνεται μέσω της επιστήμης είτε μέσω του ύπνου (τύπου Ριπ Βαν Γουίνκλ)– προσφέρεται για ουτοπικές ή δυστοπικές αλληγορίες. Το είδος του ταξιδιού στον χρόνο απόκτησε μια νέα διάσταση μετά τον Αϊνστάιν, όταν η επιστήμη της σχετικότητας αντικατέστησε τη δαρβινική εξέλιξη ως βασική έγνοια, με τα παράδοξα και τους κανόνες του χρονοταξιδιού. Αυτή η μετατόπιση αναδεικνύει άλλο ένα σημαντικό χαρακτηριστικό του σύγχρονου είδους του ταξιδιού στον χρόνο: την εμμονή του με το αίτιο και το αιτιατό, και συνεπώς με τη φύση της ίδιας της ιστορίας, με το πόσο αυτή είναι πιθανή.