zougla: Όταν η πολιτική ορθότητα λεξικογραφεί

—του Παναγιώτη Πούτου—

Η Kaya Day είναι υπεύθυνη παραγωγής σε μια εταιρεία που οργανώνει εκδηλώσεις για το νεανικό κοινό του Λος Άντζελες. Πρόσφατα πρωταγωνίστησε σε μία ακόμη διαμαρτυρία εναντίον (διαδικτυακού) λεξικού, η οποία έγινε είδηση στο BBC και μεταδόθηκε επίσης από το Euronews. Σύμφωνα με το ρεπορτάζ, όλα ξεκίνησαν όταν αναζήτησε στο Thesaurus.com συνώνυμα των επιθέτων masculine και feminine.

kayaday1

kayaday2

Τα αποτελέσματα την απογοήτευσαν και την οδήγησαν στο να γράψει μία ανοιχτή επιστολή στην οποία διαμαρτυρόταν αφενός επειδή τα συνώνυμα του επιθέτου masculine ήταν δυσανάλογα περισσότερα και αφετέρου επειδή τα συνώνυμα που προτείνονταν για το επίθετο feminine δεν αντιστοιχούσαν σε θετικές ιδιότητες. Στη συνέντευξη που έδωσε στο BBC δήλωσε πως έβρισκε υπερβολικά προσβλητικά συνώνυμα όπως soft και dainty, αφού «υπάρχουν τόσες δυνατές, γενναίες γυναίκες που έχουν περάσει τόσα πολλά». Έτσι αποφάσισε να βοηθήσει προτείνοντας η ίδια κάποια συνώνυμα (χωρίς να κάνει έρευνα, προφανώς): intuitive, compassionate, caring, thoughtful, maternal, patient, sensual, empathetic, vulnerable, beautiful, radiant, sensitive, malleable.

Το κατά πόσο είναι βάσιμες οι αιτιάσεις κατά τού διαδικτυακού λεξικού είναι ένα θέμα ενδιαφέρον, αλλά εν προκειμένω δευτερεύον. Δεν είναι δυνατό να συζητηθεί επιστημονικά μία πρόταση για αλλαγές, η οποία δεν υπαγορεύτηκε από δεδομένα που προέκυψαν κατόπιν έρευνας, αλλά από τα αισθήματα μιας χρήστριας του λεξικού, η οποία ένιωσε προσβεβλημένη. Η σύνταξη λεξικών δεν γίνεται —ή τουλάχιστον δεν πρέπει να γίνεται— με βάση τα συναισθήματα των χρηστών του. Η λεξικογραφία έχει ως έργο της την αποτύπωση της γλωσσικής πραγματικότητας, επομένως τα προϊόντα της δεν γίνεται να κρίνονται με βάση την προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, την ισότητα των φύλων, την υπεράσπιση του έθνους και της θρησκείας ή οποιασδήποτε άλλης ιδεολογίας. Το ζητούμενο είναι η περιγραφή και όχι η ρύθμιση της γλώσσας.

Το λεξικό είναι υποχρεωμένο να συμπεριλάβει και πολλές λέξεις, σημασίες ή παραδείγματα που προσβάλλουν, εφόσον καταγράφουν τη γλωσσική πραγματικότητα. Ας πάρουμε ως παράδειγμα το ΛΚΝ, το οποίο είναι διαθέσιμο δωρεάν στο διαδίκτυο. Η λέξη Εβραίος έχει τη σημασία: 2. (μτφ., μειωτ.) για άνθρωπο υπερβολικά φιλάργυρο και γι΄ αυτό σκληρό και ανάλγητο στις οικονομικές ή εμπορικές συναλλαγές του· (πρβ. τσιγκούνης, τσιφούτης). Αυτό δεν καθιστά αντισημίτη τον λεξικογράφο, ο οποίος ήταν υποχρεωμένος να καταγράψει τη σημασία.

Υπάρχουν επίσης λέξεις όπως πουστιά και γυφτιά, που αποτυπώνουν γλωσσικά τις αρνητικές αντιλήψεις που επικρατούν σχετικά με τους ομοφυλόφιλους και τους Ρομά. Στο λήμμα γυναίκα η τρίτη σημασία είναι: γυναίκα που βοηθάει στις δουλειές του σπιτιού ή που κρατάει τα παιδιά. Επιπλέον, υπάρχουν τα ενδολήμματα γυναικούλα και γυναικάκι, τα οποία έχουν σαφώς αρνητική σημασία. Τις ίδιες λέξεις και σημασίες θα βρούμε και στα υπόλοιπα σύγχρονα λεξικά.

Υπάρχει η αντίληψη —που θυμίζει το δυστοπικό 1984 του Όργουελ— ότι είναι δυνατό και επιτρεπτό να τεθούν όρια στο τι μπορεί να καταγραφεί σε ένα λεξικό. Πιστεύεται ότι αυτό θα επηρεάσει το πώς οι άνθρωποι χρησιμοποιούν τη γλώσσα και εν τέλει θα συνεισφέρει στην κοινωνική αλλαγή. Αυτό δεν επιβεβαιώνεται, όμως. Το νομιμοποιητικό κύρος του λεξικού δεν μπορεί από μόνο του να φέρει αλλαγή.

Ένα χρήσιμο παράδειγμα είναι η έκδοση του ΛΝΕΓ, η οποία το 1998 είχε προκαλέσει αντιδράσεις, κυρίως λόγω της σημασίας του λήμματος Βούλγαρος, και η υπόθεση έφτασε στα δικαστήρια. Το λεξικό αποσύρθηκε και επανακυκλοφόρησε, αφού αποσύρθηκαν πολλές επίμαχες σημασίες (και ασφαλώς η σημασία που ταύτιζε το εθνωνύμιο Βούλγαρος με τους οπαδούς και τους παίκτες ομάδων της Θεσσαλονίκης). Η πραγματικότητα όμως δεν αλλάζει με το να γίνονται συστάσεις στα λεξικά, αν και αυτά, ως εμπορικά προϊόντα, είναι ευάλωτα σε τέτοιου είδους σταυροφορίες. Λίγες μέρες πριν, στις 25 Φεβρουαρίου 2018, οπαδοί του ΠΑΟΚ εισέβαλαν στο γήπεδο της Τούμπας λίγο πριν την έναρξη του αγώνα με τον Ολυμπιακό κρατώντας μία μεγάλη σημαία της Βουλγαρίας στις λωρίδες της οποίας είχε γραφτεί: PAOK / GATE 4 / BULGARIA. Είκοσι χρόνια μετά την έκδοση του λεξικού με την επίμαχη σημασία, ο χαρακτηρισμός επανήλθε στο προσκήνιο από οπαδούς του ΠΑΟΚ.

4384944

Είναι σαφές πως δεν αποκλείεται ένα λεξικό να περιλαμβάνει ρατσιστικές σημασίες ή σεξιστικά παραδείγματα. Αυτό όμως πρέπει να αποδειχθεί και όχι να γίνεται κάτω από τη σημαία οποιουδήποτε ακτιβισμούς. Το βέβαιο είναι πως η ισότητα δεν εξυπηρετείται με το να προτείνουμε συνώνυμα στα λεξικά. Ο ακτιβισμός αυτής της μορφής φέρνει φήμη στους ακτιβιστές, χρησιμεύει ως διαφήμιση, αλλά προκαλεί βλάβη, επειδή νομιμοποιεί τη λογοκρισία.

* * *