zougla: Ο Φύλακας του δήμου

—του Γιάννη Παπαθεοδώρου για τη στήλη Ανώμαλα Ρήματα—

«Το “χέρι του Θεού” γκρέμισε το σατανικό “φύλακα”». Με αυτό το πρωτοσέλιδο κυκλοφόρησε η ακροδεξιά Ελεύθερη Ώρα στις 19/01/2018, αποδίδοντας την αποκαθήλωση του αμφιλεγόμενου έργου τέχνης στο «στρατηγό άνεμο» και στα έντονα καιρικά φαινόμενα της προηγούμενης νύχτας. Προφανώς τα πραγματικά γεγονότα στην περιοχή του Φαλήρου δεν είχαν καμία σχέση με το μετεωρολογικό δελτίο. Σύμφωνα μάλιστα με τις καταγγελίες του δημάρχου, μια ομάδα μασκοφόρων ακροδεξιών τραμπούκων έδεσαν ξημερώματα με σκοινιά το άγαλμα και το γκρέμισαν, απειλώντας παράλληλα όσους είδαν το περιστατικό με αντίποινα, σε περίπτωση που «θα μίλαγαν». Είχαν προηγηθεί ξόρκια και αγιασμοί προς το άγαλμα καθώς και απειλές προς το Δημοτικό Συμβούλιο —ιδιαίτερα προς τον δήμαρχο κ. Χατζηδάκη— για την επιλογή του «Φύλακα», που, απ’ ό,τι φαίνεται, στο θολό μυαλό ορισμένων φανατικών, ταυτίστηκε με ένα περίεργο και «σατανικό» σχέδιο άλωσης της «Μικρής Ριβιέρας» της Αθήνας.

Η συζήτηση, έως τώρα, επικεντρώθηκε στην «ελευθερία της τέχνης» και στις λογοκριτικές παρεμβάσεις εις βάρος της καλλιτεχνικής δημιουργίας, ενώ λίγο απασχόλησε τη δημόσια σφαίρα το είδος του ακτιβισμού, που αναπτύσσεται στον αστικό χώρο της παραλιακής ζώνης. Όπως θα φανεί παρακάτω, δεν υποτιμώ καθόλου την καλλιτεχνική διάσταση του θέματος αλλά νομίζω πως, εδώ και καιρό, αποφεύγουμε να δούμε τη ριζοσπαστική ακροδεξιά στην Ελλάδα, όπως πραγματικά είναι: ως ένα μόρφωμα νέο-ναζιστικής πολιτοφυλακής που, με ιδιωτικό στρατό, αναλαμβάνει δράσεις βίαιων εκκαθαρίσεων, μέσα από την οργανωτική συμμετοχή τοπικών δικτύων. Για αυτό, άλλωστε, και η τοπική αυτοδιοίκηση είναι ένας προνομιακός φορέας της δράσης της.

Το τελευταίο θύμα της ακροδεξιάς βίας, ο «Φύλακας» του Φαλήρου, έχει όμως ένα πρόσθετο χαρακτηριστικό. Δείχνει πως για να κατανοήσουμε το ιδεολογικό φορτίο της σύγχρονης ελληνικής ακροδεξιάς δεν αρκεί να περιμένουμε να χαρακτηριστεί επισήμως «εγκληματική οργάνωση». Είναι πιθανό, όπως υποστήριξε πρόσφατα ο Δημήτρης Χριστόπουλος, όταν τελειώσει η δίκη της Χρυσής Αυγής για τον αδικοχαμένο Παύλο Φύσσα, να έχουμε πράγματι μια τέτοια απόφαση, που να επιτρέπει πλέον στο νομοθέτη να θέσει όρια στη δημόσια (ίσως και στην εκλογική) παρουσία της. Αλλά μέχρι τότε, όλο το δημοκρατικό τόξο πρέπει να κατανοήσει ότι η κοινωνική εμβέλεια της ακροδεξιάς δεν εξαντλείται στην κρίση και στην επιθετική κριτική της στα Μνημόνια αλλά παράγει ένα σύνθετο και εκρηκτικό μείγμα πολιτισμικού εθνικισμού, όπου η «φυλή», η «καταγωγή» και το «αίμα» μετατρέπουν την παλιά ιδεολογία της «εθνικής συνέχειας» σε ένα δράμα «εθνικής καθαρότητας» με συνωμοσιολογική πλοκή και εξτρεμιστική δράση.

Στους καιρούς που ζούμε, απέναντι στην ακροδεξιά απειλή, ίσως η τέχνη να είναι και αυτή ένα όπλο∙ ή έστω μια γραμμή οχύρωσης για την υπεράσπιση της «ανοιχτής κοινωνίας». Η σταθεροποίηση της δημοκρατίας και η πολιτισμική ποικιλομορφία της τέχνης μπορεί να αποτελέσει σήμερα ένα σταθερό προσανατολισμό για το μέτωπο απέναντι στην ακροδεξιά. Τίποτα όμως απ’ όλα αυτά δεν θα γίνει χωρίς τη δραστήρια «κοινωνία των πολιτών». Η ζωτικότητα της δημοκρατίας εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τους πολίτες της, ιδίως στο αυτοδιοικητικό επίπεδο∙ εκεί που ανταλλάσσονται (ενίοτε συγκρουσιακά) απόψεις, οπτικές γωνίες, γνώσεις και προτιμήσεις, με άμεσο αντίκτυπο στην καθημερινή ζωή. Η απόφαση του δημάρχου κ. Χατζηδάκη για την αναστύλωση του αγάλματος είναι ένα πρώτο βήμα σε αυτή την κατεύθυνση. Δεν πρόκειται απλώς για την επιβεβαίωση ενός ορισμένου αισθητικού γούστου αλλά για μια συμβολική κίνηση δημοκρατικής επανάκτησης του δημόσιου χώρου.

Ανεξάρτητα από τη μυθολογική καταγωγή του και από τις προθέσεις του δημιουργού του, ο «Φύλαξ» έγινε de facto το παραλιακό σύμβολο της «ανοιχτής κοινωνίας». Απέναντι στην εξτρεμιστική αφήγηση και δράση της ακροδεξιάς, ο «Φύλαξ» άνοιξε την πολιτική συζήτηση για τα όρια και τις δοκιμασίες μιας καλλιτεχνικής δημιουργίας, συμβατής με τις αξιώσεις και τις προκλήσεις του πολιτικού φιλελευθερισμού. Για αυτό και μέσα σε μια νύχτα, το άγαλμα έπαψε πια να είναι ένα επίδικο πολιτισμικό αντικείμενο και έγινε ένας τόπος «αφηγηματικής ανταλλαγής» κωδίκων, συναισθημάτων και συλλογικών διεκδικήσεων για τη δημοκρατική συσπείρωση του δήμου. Ο γκρεμισμένος Phylax έγινε πια ο «Φύλακας» του δήμου∙ ο τραυματισμένος εκπρόσωπος μιας πολιτισμικής αντίστασης απέναντι στον δεξιό εξτρεμισμό. Η ειρωνεία είναι πως, με την πτώση του, ο «Φύλακας» έδειξε τους πραγματικούς «σατανάδες» αυτού του κόσμου.

* * *