zougla: Ποιος είναι ο βάρβαρος;

—του Παναγιώτη Πούτου—

Κι αυτός με το φυσικότερο ύφος μάς είπε: «είναι τα κεφάλια δύο συγχωριανών μου. Τα πηγαίνω στο χωριό να τα στήσουμε στην πλατεία. Θα περάσει όλο το χωριό να τα δει και να τα φτύσει. Θα σας τα ‘δειχνα, μα είναι τυλιγμένα με εφημερίδες.

—Γιώργος Ιωάννου, Η σαρκοφάγος. «Τα κεφάλια», σελίδα 60.
Εκδόσεις Κέδρος 1981, δ’ έκδοση)—

Γνωρίζουμε πως η λέξη βάρβαρος δεν είχε αρχικά μειωτική σημασία. Ο Όμηρος χαρακτηρίζει τους Κάρες με το επίθετο βαρβαρόφωνοι (Ιλιάδα Β 867): είναι απλώς αυτοί που μιλούν κάποια ξένη γλώσσα, μη ελληνική. Περίπου είκοσι εφτά αιώνες χωρίζουν τον Όμηρο από τον πρώην πρόεδρο των ΗΠΑ, Μπάρακ Ομπάμα, ο οποίος σε ομιλία του χρησιμοποίησε τη λέξη barbaric (αναφερόμενος στο Ισλαμικό Κράτος) με τη σημασία που όλοι γνωρίζουμε σήμερα: «we will destroy this barbaric terrorist organization and continue to stand with people across the region who seek a better and a safer future«.

Από την αρχαία μέχρι τη σύγχρονη χρήση της η λέξη βάρβαρος έχει μία αξιοπρόσεκτη διαδρομή και η πιο διάσημη ίσως χρήση της προέρχεται από τον απόστολο Παύλο (Ρωμ. 1,14), ο οποίος δεν τη χρησιμοποιεί με μειωτική σημασία: Ἕλλησί τε καὶ βαρβάροις, σοφοῖς τε καὶ ἀνοήτοις ὀφειλέτης εἰμί. Από αυτή τη διαδρομή αξίζει να δοθεί προσοχή σε ένα συγκεκριμένο ιστορικό γεγονός σε σχέση με άλλα συναφή.

Στην Επιτομή Ιστοριών (9,3) του Ιωάννη Ζωναρά καταγράφεται ένα γεγονός γνωστό από τον Λίβιο (Ab urbe condita 23.24): οι Βόιοι, ένα γαλατικό φύλο, στήνουν μέσα σε ένα δάσος ενέδρα στον ρωμαϊκό στρατό και τον εξολοθρεύουν. Κόβουν το κεφάλι του υπάτου, του Ποστούμιου Αλβίνου, και χρησιμοποιούν το κρανίο του ως αγγείο για τις θυσίες τους. Παρόμοιο περιστατικό αναφέρει ο Ζωναράς και παρακάτω, σε μία πιο γνωστή περίπτωση, όταν ο βασιλιάς των Βουλγάρων, ο Κρούμος, κάνει το ίδιο με τοκεφάλι του βυζαντινού αυτοκράτορα Νικηφόρου A’ (15,15) και το μετατρέπει σε κύπελλο κρασιού από το οποίο έπιναν οι ηγεμόνες που βρίσκονταν υπό την εξουσία του. Στο πρώτο απόσπασμα του Ζωναρά, αυτό που αφορά την ενέδρα του γαλατικού φύλου, παρατηρεί κανείς πως γίνεται αντιδιαστολή ανάμεσα σε Ρωμαίους και βαρβάρους (κάτι το οποίο δεν κάνει ο Λίβιος, ο οποίος τους αναφέρει με το εθνικό τους όνομα: Galli). Είναι μάλλον σαφές ότι εδώ υπάρχει η αντιδιαστολή του πολιτισμένου και του μη πολιτισμένου. Το ίδιο κάνει και στην περίπτωση της βυζαντινοβουλγαρικής σύγκρουσης: διαρπάζεται δε ξύμπασα η του βασιλέως αποσκευή και άπαν το των Ρωμαίων χαράκωμα, και περιγίγνεται τοις βαρβάροις και πλούτος συχνός και όπλα πολλά και ίππος μύρια.

781px-Krum1

Ο Κρούμος προσφέρει κρασί από το κρανίο του Νικηφόρου

Μετά τη σημασιολογική της δείνωση η λέξη βάρβαρος χρησιμοποιήθηκε συχνά για να δηλώσει τον άλλο, ο οποίος συνδέεται με τον απολίτιστο: οι Ρωμαίοι και οι βάρβαροι, οι Έλληνες και οι βάρβαροι. Το γεγονός όμως είναι ότι συχνά Έλληνες και Ρωμαίοι προχώρησαν σε ωμότητες όμοιες με των βαρβάρων. Στην αρχαία γραμματεία υπάρχουν χρήσεις όπου η λέξη βάρβαρος δε χρησιμοποιήθηκε για να δηλώσει την υπεροχή ενός έθνους έναντι των άλλων. Ο Αντίγονος Β’ Γονατάς συγκρουόταν με τον βασιλιά Πύρρο στο Άργος. Ο Πύρρος σκοτώθηκε και αποκεφαλίστηκε από κάποιον στρατιώτη με το όνομα Ζώπυρος, ο οποίος έμεινε στην ιστορία για αυτή την πράξη. Το κεφάλι το παρέλαβε ο γιος του Αντίγονου Β’, ο Αλκυονέας, και το πήγε στον πατέρα του, ο οποίος τον χτύπησε και τον αποκάλεσε βάρβαρο. Έπειτα σκέπασε το πρόσωπό του και δάκρυσε. Η γνήσια οργή του Αντίγονου και έπειτα η συγκίνησή του δίνουν την πιο ανθρώπινη σημασία της λέξης βάρβαρος, η οποία δε συνδέεται με έθνη, αλλά με αξίες.

Ρωμαίοι και βάρβαροι: λεπτομέρεια από τα ανάγλυφα ρωμαϊκής σαρκοφάγου (c. 180 μ.Χ.), όπου απεικονίζονται σκηνές από τον πόλεμο του Μάρκου Αυρηλίου εναντίον των Μαρκομάνων. Αριστερά και δεξιά, δύο ζεύγη αιχμάλωτων βαρβάρων.
Ρώμη, Εθνικό Ρωμαϊκό Μουσείο.

* * *