zougla: Στρατονίκεια, πατρίδα μιας λέξης

—του Παναγιώτη Πούτου—

Το Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης (στο εξής ΜΛΕΓ) καταγράφει στη σελίδα 3928 τη λέξη κλειδαγωγία με τη σημασία «πομπή κλειδούχων». Όμως σε ποιο κείμενο της αρχαίας ελληνικής γραμματείας τη συναντάμε; Η κλειδαγωγία είναι μια λέξη που μαρτυρείται άπαξ στην ελληνική γλώσσα και μάλιστα σε επιγραφή. Ο τόπος στον οποίο βρέθηκε η επιγραφή είναι ένα ιερό της νοτιοδυτικής Μικρασίας, ο ναός της θεάς Εκάτης στη Λαγίνα της Καρίας. Σχετικές με τη λατρεία της Εκάτης είναι επίσης οι λέξεις κλειδοφορία, κλειδοφόρος και κλειδοφορώ, που καταγράφει το ΜΛΕΓ στη σελίδα 3929. Αυτές βέβαια σώζονται περισσότερες από μία φορές, κυρίως σε επιγραφές.

Η επιγραφή υπ. αρ. 100 της Λαγίνας

Στην επιγραφή στην οποία καταγράφεται η λέξη κλειδαγωγία αναφέρονται τα ονόματα του ιερέα Τιβέριου Φλάβιου Αινεία και της Ουλπίας Λέαινας, ισόβιας ιέρειας της Αρτέμιδος στα Κώραζα. Αυτό το τοπωνύμιο είναι καρικό, όπως και των γύρω οικισμών που γνωρίζουμε: Λαγίνα (στα ελληνικά: Ιερά Κώμη), Κολιοργά, Κώραζα και Λόβολδα. Την ίδια καρική καταγωγή μπορούμε να υποθέσουμε και για τους ιερείς, παρά τα ρωμαϊκά ονόματά τους. Άλλωστε, όπως και ο Εβραίος Σαούλ έφερε το ρωμαϊκό όνομα Παύλος —με το οποίο έγινε γνωστός ως Απόστολος των εθνών— έτσι και πολλοί άλλοι αλλοεθνείς υπήκοοι της αυτοκρατορίας των Ρωμαίων υιοθετούσαν ρωμαϊκά ή ελληνικά ονόματα.

Ιερό Εκάτης στη Λαγίνα

Οι δύο ιερείς πάνω στην επιγραφή απαριθμούν τα τεκμήρια της ευσέβειάς τους: αναφέρονται στις θρησκευτικές εορτές που τέλεσαν με τρόπο αντάξιο των ιδίων και των προγόνων (αξίως αυτών τε και των προγόνων), με ευσέβεια προς τη θεά (ευσεβώς μεν προς την θεόν) και τιμώντας την πατρίδα (φιλοτίμως δε προς την πατρίδα). Ανάμεσα στα καθήκοντα που αναφέρουν συμπεριλαμβάνεται η μέριμνα για τους γυμναστικούς αγώνες στα περίχωρα της πόλης προς τιμήν της θεάς καθώς και για την κλειδαγωγία. Η τελετή αυτή τελούνταν από μία πομπή που μετέφερε το ιερό κλειδί από τον ναό της Εκάτης στη Λαγίνα μέσω μίας ιερής οδού έντεκα χιλιομέτρων, η οποία κατέληγε στο βουλευτήριο της Στρατονίκειας, της σημαντικότερης πόλης και πολιτικού κέντρου της περιοχής.

Βουλευτήριο Στρατονίκειας

Η Στρατονίκεια αναφέρεται από τον Στράβωνα (ιδ’ 2,25) ως μακεδονική πόλη. Ιδρύθηκε νοτίως του ποταμού Μαρσύα, πιθανότατα από τον Σελευκίδη βασιλιά Αντίοχο Α’ Σωτήρα και πήρε το όνομα της συζύγου του Στρατονίκης. Οι Σελευκίδες την έκαναν μεγαλοπρεπή (ἐκοσμήθη δὲ καὶ αὕτη κατασκευαῖς πολυτελέσιν ὑπὸ τῶν βασιλέων). Έγινε το επίκεντρο της Χρυσαορικής ένωσης, μιας χαλαρής ομοσπονδίας καρικών πόλεων υπό την σελευκιδική εξουσία. Οι καρικοί οικισμοί, όπως διαπιστώνουμε και από το σχετικό χωρίο του Στράβωνα, οργανώνονταν και συνδέονταν μέσω της λατρείας ενός ιερού. Με τον ίδιο τρόπο η Στρατονίκεια απέκτησε σημαντική θέση στην περιοχή. Ο Στράβωνας εξηγεί ότι οι Στρατονικείς συμμετέχουν στη Χρυσαορική ένωση όχι επειδή ανήκουν στο καρικό έθνος, αλλά επειδή κατέχουν κάποια καρικά χωριά τα οποία συμμετέχουν στην ένωση (Στρατονικεῖς δὲ τοῦ συστήματος μετέχουσιν οὐκ ὄντες τοῦ Καρικοῦ γένους͵ ἀλλ᾽ ὅτι κώμας ἔχουσι τοῦ Χρυσαορικοῦ συστήματος). Η κλειδαγωγία ή κλειδοφορία που συνέδεε τη Λαγίνα με τη Στρατονίκεια, αλλά και η λατρεία του Παναμάρου Διός στα Πανάμαρα αποδεικνύουν πως οι κοινές θρησκευτικές τελετές διαδραμάτιζαν συνεκτικό ρόλο ανάμεσα στην ελληνική πόλη και τις καρικές.

Από τους ανθρώπους που έζησαν στη Στρατονίκεια δεν σώζονται πολλές πληροφορίες. Γνωρίζουμε πως η πόλη πέρασε για μία περίοδο στην κυριαρχία των Ροδίων και έπειτα της Ρώμης. Λέγεται πως ο Μιθριδάτης κυρίευσε την πόλη και παντρεύτηκε τη Μονίμη, κόρη επιφανούς πολίτη. Σώζεται το όνομα του Δράκοντος του Στρατονικέως, γραμματικού, του ρήτορα Μενίππου, καρικής καταγωγής, τον οποίο τον αναφέρουν ο Στράβωνας και ο Κικέρωνας, καθώς και του μαθηματικού Μητρόδωρου.

Τα λοιπά ονόματα -ονόματα κοινών ανθρώπων- σώζονται από επιγραφές. Στο άρθρο των Diehl Charles και Cousin Georges με τίτλο Inscriptions de Lagina, το οποίο δημοσιεύτηκε το 1887 στον 11ο τόμο του Bulletin de correspondance hellénique, διαβάζει κανείς ονόματα ανθρώπων που συμμετείχαν στη θρησκευτική λατρεία:

Ιερεύς
Εκαταίος Σωσάν-
δ]ρου Κο(λιοργεύς) ιέρεια Αφ
φι]ον Ιεροκλέους
δ]ις Διογένους Κω(ραζίς)
ο υ]ός αυτών Σώ
σανδρος

Ο Εκαταίος του Σωσάνδρου από τα Κολιοργά, η Αφφιον από τα Κώραζα και ο υιός τους Σώσανδρος σώζονται μόνο ως ονόματα, γίνονται σύμβολα της λήθης που σκεπάζει τον άνθρωπο. Και μαζί με αυτά τα ονόματα της ελληνιστικής εποχής βρίσκουμε κι άλλα ονόματα, ανθρώπων από καιρό ξεχασμένων, τουρκικά ονόματα του 19ου αιώνα. Οι αρχαιολόγοι καταγράφουν τα μέρη στα οποία εντόπισαν τις επιγραφές: το σπίτι του Ντερβίς Μεχμέτ, το σπίτι του Κερίμογλου Χατζηοσμάν (είναι άλλωστε συνήθης πρακτική η χρήση των αρχαίων κτηρίων ως οικοδομικού υλικού).

Μόνο ονόματα πια, όλοι τους ονόματα χωρίς καμία άλλη προσωπική μαρτυρία ή ανάμνηση που να τους σώζει από τη λήθη.

Ανασκαφές Οσμάν Χαμντί Μπέη: προπύλαια, ναός Εκάτης

Από τη Στρατονίκεια, τις καρικές πόλεις και τα ιερά τους έχουν σήμερα μείνει αρκετά μνημεία, στα οποία γίνονται ακόμα και τώρα ανασκαφές. Στον 19ο αι. έκανε ανασκαφές στη Λαγίνα ο οθωμανός αρχαιολόγος Οσμάν Χαμντί Μπέης (απόγονος εξισλαμισμένου Ελληνόπουλου της Χίου). Ο ίδιος ίδρυσε το αρχαιολογικό μουσείο της Κωνσταντινούπολης και μετέφερε σε αυτό τη ζωοφόρο του ναού της Εκάτης που βρισκόταν στη Λαγίνα. Στη Στρατονίκεια σώζονταιακόμα και σήμερα το Γυμνάσιο, το Βουλευτήριο, θέατρο δώδεκα χιλιάδων θέσεων, ρωμαϊκά λουτρά, ναός προς τιμήν του αυτοκράτορα Αυγούστου.

Τα προπύλαια σήμερα

Πρόσφατα στον ναό της Εκάτης έγινε προσπάθεια αναβίωσης των εορτών προς τιμήν της θεάς. Μέρος αυτών των εορτασμών ήταν και η πομπή της κλειδαγωγίας, όπως μπορούμε να υποθέσουμε από τις φωτογραφίες που κυκλοφόρησαν στο διαδίκτυο. Είτε ως ένα τρικ προσέλκυσης τουριστών είτε ως μέρος της νεοπαγανιστικής αναβίωσης αρχαίων θρησκειών και τελετών, ο ναός φιλοξένησε ξανά θρησκευτικές τελετές με κλειδοφόρους που μιμήθηκαν τους αρχαίους πιστούς.

* * *