zougla: Η σφαγή του Ζονγκ

Τρίτη 29 Νοεμβρίου 2016

Η σφαγή του Ζονγκ

overboard2

—του Γιώργου Τσακνιά—

Σαν σήμερα, στις 29 Νοεμβρίου 1781, έγινε η σφαγή του Ζονγκ. Για την ακρίβεια, δεν «έγινε» σαν σήμερα, άρχισε. Ούτε ήταν ακριβώς σφαγή, με τη στενή έννοια. Είναι σίγουρα μια ιστορία φρίκης της εποχής του δουλεμπορίου από την Αφρική στην Αμερική — μία από τις πολλές και, ταυτόχρονα, εμβληματική για διάφορους λόγους. Ας πάρουμε λοιπόν τα πράγματα από την αρχή.

Το Ζονγκ ήταν ένα ολλανδικό πλοίο 110 τόνων. Αρχικά, το όνομά του ήταν Ζοργκ, που σημαίνει «φροντίδα». Είχε ήδη διασχίσει τουλάχιστον μία φορά τον Ατλαντικό, μεταφέροντας αφρικανούς σκλάβους στην ολλανδική αποικία του Σουρινάμ, όταν, τον Μάρτιο του 1781, το αγόρασε ο Λιουκ Κόλινγουντ για λογαριασμό μιας κοινοπραξίας εμπόρων του Λίβερπουλ από το βρετανικό πολεμικό ναυτικό, που το είχε κατασχέσει από τους Ολλανδούς ένα μήνα νωρίτερα.

Το Ζονγκ απέπλευσε από την Άκκρα (Γκάνα) στις 18 Αυγούστου 1781, με φορτίο 442 σκλάβους. Ούτως ή άλλως, οι αφρικανοί σκλάβοι μεταφέρονταν στην Αμερική σε άθλιες συνθήκες — στην περίπτωση του Ζονγκ, ωστόσο, το πλήθος αυτό ήταν υπερβολικό, ακόμα και για τα δεδομένα του συγκεκριμένου απάνθρωπου εμπορίου: κατά κανόνα, τα βρετανικά δουλεμπορικά μετέφεραν 1,75 σκλάβους ανά τόνο χωρητικότητας· τώρα, η σχέση αυτή ήταν 4 ανά τόνο. Το πλήρωμα είχε 17 μέλη — μερικούς Ολλανδούς από τον προηγούμενο ιδιοκτήτη, μερικούς από το Γουίλλιαμ και μερικούς ξέμπαρκους που ναυτολογήθηκαν στις αφρικανικές ακτές.

Ατλαντικός

Ο Κόλινγουντ είχε εμπειρία σε δουλεμπορικό, στο Γουίλιαμ της ίδιας εταιρίας, αλλά ως αξιωματικός· με το Ζονγκ έκανε το παρθενικό του ταξίδι ως πλοίαρχος. Το Ζονγκ προμηθεύτηκε πόσιμο νερό στο Σάο Τομέ, το μικρό νησάκι (πορτογαλκή αποικία) στον κόλπο της Γουνέας, και ξεκίνησε στις 6 Σεπτεμβρίου τον διάπλου του Ατλαντικού, με προορισμό την Τζαμάικα. Στις 18 ή 19 Νοεμβρίου, το Ζονγκ προσέγγισε στο Τομπάγκο, για άγνωστο λόγο όμως δεν μπήκε στο λιμάνι ώστε να ανανεώσει τις προμήθειές του. Ο Κόλινγουντ ήταν στο σημείο εκείνο του ταξιδιού βαριά άρρωστος. Ο Τζέιμς Κέλσαλ, ο αξιωματικός που κανονικά θα έπρεπε να τον αντικαταστήσει, είχε πέσει σε δυσμένεια, ύστερα από έναν καβγά, στις 14 του μήνα. Φαίνεται πως τον έλεγχο του πλοίου πήρε ο μοναδικός επιβάτης του, ο Ρόμπερτ Σταμπς, πρώην καπετάνιος σε δουλεμπορικό, ο οποίος όμως δεν ήταν επισήμως μέλος του πληρώματος. Το κενό εξουσίας ενδεχομένως εξηγεί την τεράστια αμέλεια σε σχέση με το πόσιμο νερό αλλά και το μοιραίο λάθος στη ναυσιπλοΐα, λίγες μέρες αργότερα.

Στις 27 ή στις 28 Νοεμβρίου, το πλήρωμα του Ζονγκ είδε στον ορίζοντα την Τζαμάικα, θεώρησαν ωστόσο ότι βλέπουν την Ισπανιόλα, κι έτσι συνέχισαν το ταξίδι τους. Κατάλαβαν το λάθος μόνον όταν βρέθηκαν 300 μίλια δυτικά από τον προορισμό τους. Αργότερα, ο Κέλσαλ ισχυρίστηκε ότι τη στιγμή εκείνη το νερό έφτανε για τέσσερις μόλις μέρες, η δε αναστροφή της πορείας για Τζαμάικα σήμαινε τουλάχιστον 10 μέρες πορεία, πιθανότατα περισσότερες, αφού πλέον θα ταξίδευαν κόντρα στον καιρό.

route-taken-by-the-zong

Αβαρία

Οι σκλάβοι ήταν φορτίο, όχι επιβάτες — και ως τέτοιο αντιμετωπίζονταν από τις ασφαλιστικές εταιρίες. Η ασφάλεια δεν κάλυπτε θανάτους σκλάβων κατά τη διάρκεια του ταξιδιού (αυτός ήταν και ο μόνος λόγος που είχαν τα πληρώματα των δουλεμπορικών να φροντίζουν στοιχειωδώς τις συνθήκες διαβίωσης του «φορτίου»). «Φυσικός θάνατος» σκλάβου στην θάλασσα επίσης δεν καλυπτόταν. Υπήρχε ωστόσο η πρόνοια ότι, εάν ο καπετάνιος κρίνει πως πρέπει να πετάξει στη θάλασσα μέρος του φορτίου προκειμένου να σώσει το υπόλοιπο, μπορεί μετά να διεκδικήσει από τον ασφαλιστή αποζημίωση. Ο σχετικός όρος ήταν: general average. Αυτό ακριβώς ήταν την εποχή εκείνη απέναντι στον βρετανικό νόμο οι 132 άνθρωποι που πετάχτηκαν στη θάλασσα τις τρεις επόμενες μέρες: αβαρία.

Στις 29 Νοεμβρίου πετάχτηκαν στη θάλασσα από τα φινιστρίνια 54 γυναίκες και παιδιά. Την 1η Δεκεμβρίου πετάχτηκαν 42 άντρες και μια από τις επόμενες μέρες άλλοι 36. Η τρίτη δόση ήταν η πιο δύσκολη, αφού πλέον οι σκλάβοι αντιστάθηκαν και χρειάστηκε να τους βάλουν αλυσίδες στα πόδια ώστε να βουλιάξουν αμέσως. Δέκα σκλάβοι έπεσαν μόνοι τους στο νερό, προτού προλάβουν να τους δέσουν.

aa-overboard

Το Ζονγκ έφτασε στο Μπλακ Ρίβερ της Τζαμάικα στις 22 Δεκεμβρίου. Οι 208 επιζώντες σκλάβοι (λιγότεροι από τους μισούς που ξεκίνησαν το ταξίδι, τέσσερις μήνες νωρίτερα) πουλήθηκαν και έπιασαν κατά μέσο όρο 36 λίρες ο καθένας. Ο Κόλινγουντ πέθανε ύστερα από τρεις μέρες.

Δίκη

Η πλοιοκτήτρια εταιρία διεκδίκησε αποζημίωση για την αβαρία. Η ασφαλιστική αρνήθηκε, κι έτσι η υπόθεση έφτασε στα βρετανικά δικαστήρια. Ποτέ δεν μαθεύτηκε με βεβαιότητα το τι ακριβώς έγινε και γιατί: το ημερολόγιο του πλοίο εξαφανίστηκε μόλις έφτασε στη Τζαμάικα, οι δε μαρτυρίες του Κέλσαλ και του Σταμπς ήταν προφανώς μεροληπτικές, αφού και οι δύο πρωταγωνίστησαν στα γεγονότα. Το επιχείρημα ότι το νερό είχε εξαντληθεί και ότι αυτό αποτελούσε ικανή αιτία να θυσιαστούν μερικοί σκλάβοι για να σωθούν οι υπόλοιποι αμφισβητήθηκε έντονα: αφενός όταν επιτέλους το πλοίο έπιασε λιμάνι στις δεξαμενές του βρέθηκαν σχεδόν δύο τόνοι νερό, αφετέρου τις πρώτες μέρες του Δεκεμβρίου έριξε πολλή βροχή στην περιοχή που έπλεε το Ζονγκ (και υπήρχαν δοχεία κατάλληλα για τη συλλογή νερού), ωστόσο και μετά τη βροχή πετάχτηκαν πάλι άνθρωποι στη θάλασσα. Ο Κέλσαλ ισχυρίστηκε ότι ο ίδιος πρόβαλε αντιρρήσεις και ότι η απόφαση ήταν του —νεκρού, πλέον— Κόλινγουντ.

Σε πρώτο βαθμό, το δικαστήριο επιδίκασε αποζημίωση στους πλοιοκτήτες, με βάση την τρέχουσα αντίληψη περί φορτίου. Το ανθρωπιστικό στοιχείο αναδείχτηκε στη δεύτερη δίκη, προφανώς από την πλευρά της ασφαλιστικής εταιρίας, που είχε κάθε συμφέρον να το αναδείξει: για πρώτη φορά, πάντως, έγινε διάκριση μεταξύ «φορτίου» και «ανθρώπων», η οποία έπεισε το δευτεροβάθμιο δικαστήριο, που αποφάνθηκε πως η ασφαλιστική δεν όφειλε να καταβάλει αποζημίωση. Ουδείς ωστόσο από το πλήρωμα διώχθηκε ποτέ ποινικά για τους φόνους.

Παρά τις προσπάθειες του Γκράνβιλ Σαρπ και άλλων ακτιβιστών του πρώιμου κινήματος για την κατάργηση της δουλείας, η υπόθεση είχε πολύ περιορισμένο αντίκτυπο στη Βρετανία. Μόνο μια εφημερίδα ασχολήθηκε με τη δίκη — τότε, δύο χρόνια μετά το γεγονός, ακούστηκε για πρώτη φορά δημόσια η είδηση. Ωστόσο, η ιδιαίτερα μακάβρια και φρικαλέα «σφαγή του Ζονγκ» εξακολούθησε για χρόνια να χρησιμοποιείται ως επιχείρημα κατά της δουλείας, αφυπνίζοντας όλο και περισσότερους. Το 1787 ιδρύθηκε η Society for the Abolition of the Slave Trade και την επόμενη χρονιά πέρασε ο πρώτος νόμος Slave Trade Act (Dolben’s Act, 1788) που έβαζε όρους και περιορισμούς στο δουλεμπόριο (σχετικά με το πλήθος των σκλάβων και τις συνθήκες στα δουλεμπορικά). Ακολούθησε η ίδρυση της Anti-Slavery Society το 1823, με στόχο την πλήρη κατάργηση της δουλείας στη Βρετανική Αυτοκρατορία, κάτι που έγινε δέκα χρόνια αργότερα, με το Slavery Abolition Act (1833).

800px-granville_sharp_hoare_memoire

Γκράνβιλ Σαρπ (1735-1813), κλασικός φιλόλογος, μουσικός, μελετητής της Βίβλου, ιδρυτής της Σιέρα Λεόνε, ένας από τους πρώτους του κινήματος για την κατάργηση της δουλείας