zougla: Λέξεις ταμπού στο λεξικό Μπαμπινιώτη

—του Παναγιώτη Πούτου—

Πριν από είκοσι χρόνια κυκλοφόρησε το ΛΝΕΓ, που έγινε ευρύτερα γνωστό ως λεξικό Μπαμπινιώτη, και το οποίο επρόκειτο να γίνει το πιο διάσημο λεξικό της νεοελληνικής, αφού έμαθαν για αυτό και άνθρωποι που μάλλον δεν είχαν χρησιμοποιήσει ποτέ στη ζωή τους λεξικό. Ο βασικός λόγος για αυτή τη φήμη ήταν η καταγραφή της σημασίας «οπαδός ή παίκτης ομάδας της Θεσσαλονίκης (κυρ. του ΠΑΟΚ)» στο λήμμα Βούλγαρος, καθώς η αγαθή πρόθεση της λεξικογραφικής ομάδας αποτυπώσει πιστά τη σύγχρονη νεοελληνική γλώσσα ξεσήκωσε τις αντιδράσεις όλων όσων αντιμετώπισαν τη σημασία αυτή ως εθνική προσβολή.

Η οργή κατά του λεξικού πυροδότησε ένα ντόμινο αντιδράσεων: μία μειωτική σημασία στο λήμμα Πόντιος προκάλεσε την αντίδραση των Ποντίων, ενώ στο λήμμα Φιλιππινέζα το παράδειγμα «η ασκούμενη δικηγόρος είναι η Φιλιππινέζα του γραφείου. Κάνει όλες τις άλλες δουλειές, εκτός από το να δικηγορεί» προκάλεσε την αντίδραση των δικηγόρων. Ήταν προφανές ότι το λεξικό είχε συγκεντρώσει ένα μεγάλο αναγνωστικό κοινό από ανθρώπους που το διάβαζαν για να βρουν επιλήψιμες σημασίες και παραδείγματα. Ήταν το θέμα της ημέρας για πολλά δελτία ειδήσεων την άνοιξη του 1998 και είχε προκαλέσει έντονες συζητήσεις. Είναι το λεξικό το οποίο έκανε ανθρώπους άσχετους με τη λεξικογραφία να θεωρητικολογούν σχετικά με τα όριά της και είναι το μοναδικό που έγινε γηπεδικό σύνθημα:

Μπαμπινιώτη, ευχαριστώ / που έβγαλες το λεξικό, / θα το φωνάζω δυνατά, / μπουγάτσα με κιμά.

Μπαμπινιώτη, ευχαριστώ / που έβγαλες το λεξικό, / θα το φωνάζω μια ζωή / μπουγάτσα με τυρί.

Η απάντηση στις αντιδράσεις ήταν η επανεκτύπωση της πρώτης έκδοσης, η οποία απογοήτευσε όσους υπερασπίστηκαν την επιστημονική ελευθερία, επειδή επιχειρούσε να κατευνάσει τα πνεύματα αφαιρώντας τις προσβλητικές αναφορές.

Αξίζει να αναφερθεί παρενθετικά ότι, αν και αφαιρέθηκε η υποτιμητική σημασία του λήμματος Βούλγαρος, ωστόσο δεν αφαιρέθηκε το λήμμα χαμουτζής που χρησιμοποιούν υποτιμητικά οι Βορειοελλαδίτες για τους Νοτιοελλαδίτες. Σε αυτήν την περίπτωση το ΛΝΕΓ και το ΛΚΝ είναι τα μόνα λεξικά που καταγράφουν τη λέξη (βρίσκεται επίσης στο διαδικτυακό λεξικό της αργκό slang.gr), καθώς δεν υπάρχει ούτε στα ΜΕΛ, ΝΕΛ, ούτε στο ΧΛΝΓ, το οποίο κυκλοφόρησε το 2014 και είχε στη διάθεσή του τα λημματολόγια των προηγούμενων λεξικών.

χαμουτζής

Η επανεκτύπωση ωστόσο της πρώτης έκδοσης του λεξικού Μπαμπινιώτη προκάλεσε άλλου είδους κριτική, προερχόμενη από αυτούς που υποστήριζαν πως ο λεξικογράφος πρέπει να έχει την ελευθερία να παράγει το έργο του χωρίς να λογοκρίνεται. Η δημοσιογραφική ομάδα του Ιού της Ελευθεροτυπίας με το άρθρο «Παλλαϊκή λεξικογραφία» κατηγόρησε το λεξικό επειδή υποχώρησε σε όλες τις απαιτήσεις των κατηγόρων του: απέσυρε τις επίμαχες σημασίες, προσέθεσε λήμματα, ενώ άλλα, όπως το λήμμα Κύπρος, τα διαμόρφωσε έτσι ώστε να είναι εθνικώς ορθά.

69semno

Αυτό που δεν παρατήρησαν οι αυτόκλητοι λεξικογράφοι του Ιού, ωστόσο, είναι πως οι αλλαγές στο λεξικό δεν έγιναν απαραίτητα κατόπιν απαιτήσεων. Στη δεύτερη έκδοση του 2002 συναντάμε το λήμμα εξήντα εννέα, το οποίο έχει μόνο τις σημασίες σχετικά με τον αριθμό 69:

1. εξήντα οκτώ συν ένα, ο αριθμός 69 2. (ως επίθ.) αυτοί που ανέρχονται ποσοτικά στον αριθμό 69

Αν αναζητήσει κανείς άλλους αριθμούς, όπως εξήντα οκτώ, εξήντα επτά κλπ. δεν θα τους εντοπίσει. Το λήμμα εξήντα εννέα μπήκε εκεί μόνο επειδή κατέγραφε μία στάση στο σεξ. Όποιος διαθέτει την πρώτη έκδοση του λεξικού μπορεί να διαβάσει το λήμμα εξήντα εννέα με τη σεξουαλική σημασία:

3. ερωτική στάση κατά την οποία έρχονται σε επαφή ταυτόχρονα το στόμα τού ενός εραστή με το γεννητικό όργανο του άλλου

Μπορούμε να φανταστούμε ότι πριν την επανεκτύπωση της πρώτης έκδοσης έγινε ένα προσεχτικό χτένισμα στο λημματολόγιο προκειμένου να αφαιρεθούν τυχόν επιλήψιμα λήμματα, παραδείγματα και σημασίες. Ωστόσο, η παρουσία του λήμματος εξήντα εννέα μαρτυρά την προσπάθεια να καταγραφεί στο λεξικό μία ομάδα λέξεων που αντιμετωπίζονται ως ταμπού και είναι πράγματι πρωτοποριακή, επειδή η λέξη δεν έχει καταγραφεί από κανένα σύγχρονο λεξικό (τουλάχιστον από τα σημαντικά λεξικά που κυκλοφορούν). Δεν υπάρχει στα ΛΚΝ, ΜΕΛ, ΝΕΛ, ούτε στο πιο πρόσφατο ΧΛΝΓ, το οποίο κυκλοφόρησε το 2014. Η πρώτη έκδοση του λεξικού Μπαμπινιώτη είναι παραμένει μέχρι σήμερα η μοναδική που καταγράφει αυτή τη σημασία.

Παρά τη συγκεκριμένη προληπτική αυτολογοκρισία του το ΛΝΕΓ δεν λογόκρινε γενικότερα τις λέξεις ταμπού και στο λημματολόγιό του συναντάμε αρκετές τέτοιες. Μία από αυτές, ίσως φόρος τιμής στον Ηλία Πετρόπουλο, καθώς καταγράφεται στο βιβλίο του Το μπουρδέλο, είναι η ρεπατζού: γυναίκα ελευθερίων ηθών που αντικαθιστά εργαζομένη σε οίκο ανοχής, όταν η τελευταία έχει ρεπό (σελ. 1536, β’ έκδοση του 2002). Είναι άλλη μία λέξη από αυτές που βρίσκονται μόνο στο ΛΝΕΓ και δεν υπάρχουν στα λημματολόγια των άλλων λεξικών. Το συγκεκριμένο λήμμα, βέβαια, δικαίως δεν συμπεριλαμβάνεται στα λημματολόγια των άλλων λεξικών, καθώς αποτελεί αρκετά σπάνια και περιθωριακή λέξη, ωστόσο η παρουσία του έχει κάποια χρησιμότητα: λειτουργεί ως νομιμοποίηση της αργκό και των λέξεων ταμπού στα λεξικά. Αντιθέτως, η διαγραφής της σημασίας του εξήντα εννέα αποκαλύπτει πως η σεμνοτυφία της κοινωνίας αντιδρά ακόμα και στην επιστημονική λεξικογραφική προσέγγιση του αργκοτικού και ακατάλληλου λεξιλογίου.

repatzou