zougla: «Εδώ… όλοι είναι καλά»

Δύο ποιήματα ανένταχτα σε έκδοση Απάντων του Καρυωτάκη

—του Αργύρη Nicolas Van Brussel—

Στις 21 Ιουλίου 1928, συμπληρώνονται 90 χρόνια από το απόγευμα που
ο Κώστας Καρυωτάκης φανέρωσε την τραγωδία του με τη χυδαία πράξη της εσχάτης πικρίας του. Το αίμα της πληγής και των στίχων του, άφησε ανεξίτηλο σημάδι πάνω στο αθάνατο σώμα της Ποίησης, καταργώντας έτσι το θάνατο της λήθης.

Σ’ αναζητούν απελπισμένων πλήθη,
μα εγώ θρηνώ, που δε θυμάμαι, ω Λήθη.¹

α. «Διπλή Ανάστασις», «Έχετε γεια!».

Το πρώτο ποίημα, είχε δημοσιευθεί στο περιοδικό Η Εθνική Χαρά, την 1^η Απριλίου 1914, με τίτλο: «Διπλή Ανάστασις».

ΔΙΠΛΗ ΑΝΑΣΤΑΣΙΣ

Φτωχό χωριό δροσόλουστο με τη λευκή θωριά σου!
Μια μέρα σαν και σήμερα, μια μέρα αγιασμένη
περνούσα κι’ είδα – ωιμέ – τη τόση ομορφιά σου
στα σκότια τάγρια της σκλαβιάς να χάνεται να σβένη.

Δειλά δειλά εχτύπαγε – θυμάσαι – η καμπάνα.
Οι σκλάβοι σιγολέγανε μέσα στα δάκρυα τους:
«Ω, μια Λαμπρή ελεύθερη πότε θα δούμε Μάνα;»
και με λυγμούς εσμίγανε, οι δόλιοι, τη χαρά τους.

Ένα πρωί το χώμα σου η Λευτεριά πατάει
και τώρα με Παράδεισο μικρό, χωριό μου, μοιάζεις.
Και καμπανούλα σου γοργά και χαρωπά κτυπάει
και μια διπλή Ανάστασι ονειρευτή γιορτάζεις.

«Χριστός ανέστη» ο παπάς στο εκκλησάκι ψάλλει
με μια φωνή π’ ατελείωτη στους θόλους φτερουγίζει,
«Χριστός ανέστη, βρε παιδιά» φωνάζουνε οι άλλοι
και κάθε μάτι χριστιανού από χαρά δακρύζει.
Κων. Γ. Καρυωτάκης

φώτο 1

πηγή: Βιβλιοθήκη του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού
Αρχείου του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης (ΕΛΙΑ).²

Το δεύτερο ποίημα, με τίτλο «Έχετε γεια!», είχε δημοσιευθεί στην εφημερίδα Σκριπ την 27^η Σεπτεμβρίου 1915.

ΕΧΕΤΕ ΓΕΙΑ!

Έχετε γεια ψηλά βουνά κι’ εσείς βαθειά λαγκάδια,
χωριό μου καλοΐσκιωτο, καλόκαρδοι χωριάτες·
έχετε γεια δροσόβολα και φεγγαράτα βράδυα
θλιμμέν’ απομεσήμερα κι’ ανατολές ροδάτες·
βρυσούλες, δέντρα και πουλιά
έχετε γεια.

Με φώναξε η πατρίδα μου και πάω. Θα σας αφήσω
σπιτάκια χαμηλόσκεπα και φουντωτά περβόλια·
μπορεί ν’ ανάψη ο πόλεμος· ποιος ξέρει αν θα γυρίσω;
– καρδιά δεν έχουν τα σπαθιά κι’ είν’ άσπλαχνα τα βόλια –
Ποιο ξέρει αν θα γυρίσω πεια
έχετε γεια.

Μην κλαίτ’ εσείς αδέρφια μου, μην κλαις γλυκειά μητέρα,
ολόγρα τα ματάκια σου μην τα θωρώ καλή μου.
Κι’ όντας ακόμα μάθετε πως πέθανα κει πέρα,
δε θέλω να θρηνήσετε την τίμια τη θανή μου.
Έλα, μην κλαίτε σαν παιδιά·
έχετε γεια.
Κ. Γ. Καρυωτάκης

φώτο 2

πηγή: Βιβλιοθήκη Βουλής, τμήμα Βιβλιοθήκης Πόλεως &
Διαχειρίσεως Συστημάτων Βιβλιοθήκης.³

β. Μία φοιτητική εξέγερση.

Το όνομα του Κώστα Καρυωτάκη εμφανίζεται σε αρκετές εφημερίδες στις εφημερίδες της εποχής σχετικά με τις φοιτητικές εξεγέρσεις που έλαβαν χώρα το Μάρτη του 1914.⁴

Στην εφημερίδα Εμπρός, στο φύλλο της 16^ης Μαρτίου 1914, σ.5, διαβάζουμε:

Ο ανακριτής περατώσας την εξέτασιν απήγγειλε κατηγορίαν επί υποκινήσει στάσεως, εξυβρίσει της Κυβερνήσεως, διαταράξει των έργων της Βουλής, φθορά δημοσίας περιουσίας εναντίον των κάτωθι φοιτητών·

Μεταξύ των συλληφθέντων και προφυλακισθέντων και το όνομα Κώστας Καρυωτάκης. Ενώ, παρακάτω:

Δι’ άπαντας τους ανωτέρω εξεδόθησαν εντάλματα προφυλακίσεως σήμερον δε θα μεταφερθώσην εις τας φυλακάς του Παλαιού Στρατώνος. […] Οι προφυλακισθέντες φοιτηταί θα παραμείνουν εις τον Π. Στρατώνα μέχρι το πέρατος των διεξαγομένων ανακρίσεων

φώτο 3

Από την εφ. Πατρίς, 10 Μαρτίου 1914, σ. 1.
πηγή: Βιβλιοθήκη Βουλής, τμήμα Βιβλιοθήκης Πόλεως & Διαχειρίσεως Συστημάτων Βιβλιοθήκης.

Είναι αδύνατο να επιβεβαιωθεί εάν όντως ήταν ο ποιητής ένας εκ των φοιτητών, καθώς, αναφέρεται χωρίς το πατρώνυμό του. Ίσως πρόκειται για το συνονόματο ξάδερφο του ποιητή, Κ.Ε. Καρυωτάκη. Στο κείμενο του Θανάση Β. Κούγκουλου, Μια άγνωστη φωτογραφία του Κ.Γ. Καρυωτάκη,⁵ διαβάζουμε:

«Ο κατά ένα χρόνο μεγαλύτερος από τον ποιητή Κώστας Ε. Καρυωτάκης (Συκιά Κορινθίας 1895 – Αθήνα 1974) είναι παιδί του κτηματία Επαμεινώνδα […]. Σπουδάζει κι αυτός δικηγόρος στη Νομική Αθηνών, κάνει παρέα με τον ποιητή […]. Εντούτοις, ο Χαρίλαος Σακελλαριάδης υποστηρίζει πως ο φίλος του μετά τον πρώτο χρόνο της διαμονής του στην Αθήνα, […] μπαίνει οικότροφος στην Ιόνιο Σχολή»,

ενώ, ο Σακελλαριάδης σε κείμενό του:

«με τον διευθυντή αυτής της Σχολής Καβαλιεράτο, ο Κ. πολλές φορές ερχόταν σε λόγια, τότε που αυτός του έκανε παρατηρήσεις όταν το βράδυ ερχόταν στο οικοτροφείο αργά».⁶

Όπως ξέρουμε, ο Καρυωτάκης, το Σεπτέμβριο του 1913 γράφεται στα Νομικά. Άραγε, θα μπορούσε το γεγονός της – αμφισβητήσιμης – σύλληψης και προφυλάκισής του να έπαιξε ρόλο στην απόφαση των γονιών του να τον βάλουν οικότροφο στην Ιόνιο Σχολή την επόμενη φοιτητική χρονιά, δηλαδή το Σεπτέμβριο του 1914, ελπίζοντας πως έτσι θα τον περιορίσουν από παρόμοια περιστατικά;

Αξίζει να αναφερθεί κι ο δεύτερος συνονόματος ξάδερφος του ποιητή, Κώστας Δ. Καρυωτάκης, (1902 – 1968), ζωγράφος, ο οποίος δεν θα μπορούσε, για ευνόητους λόγους όπως θα δούμε, να είναι ο Καρυωτάκης των δημοσιευμάτων. Στη δημοσιευμένη στη Νέα Εστία νεκρολογία του, διαβάζουμε: «μόλις τελείωσε το γυμνάσιο […] προσβλήθηκε από σπονδυλίτιδα, από την οποία δεν θεραπεύτηκε ποτέ, και καθηλώθηκε δέκα ολόκληρα χρόνια στο κρεβάτι. Μόνιμα ανάπηρος βάδιζε με πατερίτσες».⁷

Με τον Κώστα Δ. Καρυωτάκη (1902 – 1968) και τον αδερφό του, Θεόδωρο (1903 – 1978), «ο Κ. είχε σχέσεις στενές».⁸ Σε εκείνους, μεταξύ άλλων, στέλνει τα τελευταία του γράμματα από την Πρέβεζα. Στον πατέρα τους Δημοσθένη δίνει οδηγίες στους αναγνώστες της αποχαιρετιστήριας επιστολής του να τηλεγραφήσουν, για να προδιαθέσει την οικογένειά του.

Δύο εφηβικά ποιήματα τα οποία δεν έχουν συμπεριληφθεί στις εκδόσεις Απάντων του ποιητή, και η αμφισβητήσιμη εμπλοκή του στη φοιτητική εξέγερση, φλέρταραν με την αδερφή του Ύπνου και του Θανάτου.

Με τα χρόνια, ο επίδοξος ποιητής της Εθνικής Χαράς, έγινε ο ποιητής της «Υστεροφημίας». Όπως μέχρι τώρα γνωρίζομε, η πρώτη δημοσίευση ποιήματος που φέρει το όνομα του Καρυωτάκη, είναι το ποίημα «Το Πρώτο Χελιδόνι».⁹

Ήλθες, ήλθες χελιδόνι,
για να διώξεις το χειμώνα,
ήλθες μ’ άνθη να στολίσεις
της καλής μας γης το χώμα.

Έλα, έλα, χελιδόνι,
σε προσμένει η φωλιά σου,
έλα, έλα, να σκορπίσεις
το γλυκό κελάδημά σου.

Ήλθες, ήλθες, χελιδόνι,
την ακούμε τη λαλιά σου,
ήλθες, ήλθες και απλώνεις
μια χαρά σαν τη χαρά σου.

Το εύηχο τραγούδι του χελιδονιού έγινε τραγούδι του θανάτου, Ευγένεια. Τραγούδι που αντιμετώπισε με ειλικρίνεια τον εαυτό του και την εποχή του, και παραμένει επίκαιρο για την κοινωνική κριτική του, την υπαρξιακή του αγωνία, την ανάγκη απόδρασης από την αμηχανία της πραγματικότητας, τη μονοτονία αυτής.
Αλλά κυρίως, για το σώμα, που ερωτεύεται, αγαπιέται, πικραίνεται, θυμάται, αρρωσταίνει, τρελαίνεται, αυτοκτονεί, πεθαίνει. Η φωνή του,

Ως τώρα εκράτησε το λόγο του.

Η φράση αυτή προέρχεται από το διήγημα του E. T. A. Hoffman, «Ο χαρτοπαίκτης», σε μετάφραση του Καρυωτάκη. Πρόκειται για την τελευταία φράση της τελευταίας δημοσίευσης ζώντος του Καρυωτάκη, στις 22 Απριλίου 1928.¹⁰

Ο Καρυωτάκης τότε βρισκόταν στο Παρίσι. «Κατά προφορικές πληροφορίες του
Θ. Δ. Καρυωτάκη, κύριος σκοπός του ταξιδιού του Κ. ήταν να επισκεφθεί αφροδισιολόγους, οι οποίοι τον απέλπισαν για το στάδιο στο οποίο βρισκόταν
η αρρώστιά του».¹¹ Ίσως εκεί ξεκινά, ή συνεχίζει να δουλεύει το ποίημα « [Όταν κατέβουμε] ». ¹²

Σε δελτάριο που στέλνει στο γαμπρό του, Παναγιώτη Νικολετόπουλο, στις 27 Απριλίου, το μόνο που αναφέρει σχετικά με το Παρίσι, είναι η λακωνική φράση στο τέλος:

Εδώ… όλοι είναι καλά.

Κι εδώ, όλοι είναι καλά, κύριε Κώστα.

* * *

Σημειώσεις

1. Γράφει ο στενός του φίλος Χαρίλαος Σακελλαριάδης: «Το 1919 δυσκολευόμουνα πολύ να βρω του δύο τελευταίους στίχους ενός σονέττου, που με τον τίτλο «Λήθη» έγραφα τότε. Μόλις όμως του διάβασα το μισοτελειωμένο τούτο στιχούργημα, αμέσως το συμπλήρωσε μ’ αυτόν τον τρόπο». βλ. Χαρίλαος Σακελλαριάδης, «Ο Καρυωτάκης διευθυντής σατιρικού περιοδικού», Νέα Εστία, 1 Δεκεμβρίου 1974, τεύχος 1138,
σ. 1764.
2. Βιβλιοθήκη του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης. (ΕΛΙΑ). Πιο συγκεκριμένα, στην Ψηφιακή συλλογή του Ιδρυματικού Αποθετηρίου της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Κύπρου, ΛΗΚΥΘΟΣ, στον ιστότοπο https://lekythos.library.ucy.ac.cy/. Να ευχαριστήσω την κα Ελένη Σακκά, βιβλιοθηκονόμο του Πανεπιστημίου Κύπρου (Βιβλιοθήκη, Γραφείο Ψηφιοποίησης και Αρχείων) για την πολύτιμη βοήθειά της.
3. Ο ιστότοπος της Βιβλιοθήκης της Βουλής: http://library.parliament.gr/
και ο σύνδεσμος με το περιεχόμενο των ψηφιοποιημένων εφημερίδων και περιοδικών: http://library.parliament.gr/Portals/6/pdf/digitalmicrofilms.pdf?ver=2018-05-09-104050-780 (Βιβλιοθήκη Βουλής, τμήμα Βιβλιοθήκης Πόλεως & Διαχειρίσεως Συστημάτων Βιβλιοθήκης).
4. Για περισσότερα σχετικά με τα γεγονότα, βλ. ενδεικτικά τις εφημερίδες: Ακρόπολις, Αστραπή, Έθνος, Εμπρός, Νέα Ελλάς, Πατρίς, από 7 έως 19 Μαρτίου 1914.
5. Θανάσης Β. Κούγκουλος, «Μια άγνωστη φωτογραφία του Κ. Γ. Καρυωτάκη», Μικροφιλολογικά, Άνοιξη 2013, τεύχος 33, σ. 37-40.
6. «Ο Καρυωτάκης διευθυντής σατιρικού περιοδικού», ό.π., σ. 1777, σημ. 19.
7. Νέα Εστία, 1 Ιουνίου 1968, τεύχος 982, σ. 763. Για τη νεκρολογία του Θεόδωρου Καρυωτάκη, βλ. Νέα Εστία, 1 Ιουλίου 1978, τεύχος 1224, σ. 883-884.
8. «Ο Καρυωτάκης διευθυντής σατιρικού περιοδικού», ό.π., σ. 1776, σημ. 14.
9. Στο περιοδικό Ο Παιδικός Αστήρ (20 Απριλίου 1913).
10. Δημοσιεύτηκε σε τέσσερεις συνέχειες στο Περιοδικό της Μεγάλης Εγκυκλοπαιδείας (1 Απριλίου 1928, 8 Απριλίου 1928, 15 Απριλίου 1928 και 22 Απριλίου 1928).
11. Γ. Π. Σαββίδης, Ν. Μ. Χατζιδάκη, Μαριλίζα Μητσού – Χρονογραφία Κ. Γ. Καρυωτάκη, 1896-1992, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1989, σ. 152-153.
12. Το χειρόγραφο του ποιήματος « [Όταν Κατέβουμε] », φέρει την ένδειξη: Απρίλιος – Μάιος 1928.