zougla: Στον τοίχο με μπογιά

—του Γιάννη Παπαθεοδώρου για τη στήλη Ανώμαλα Ρήματα—

Στον τοίχο μιας πολυκατοικίας στην Πάτρα, στο πλαίσιο του Artwalk 3, και με τη χορηγία της Κινηματογραφικής Λέσχης Πατρών, εικονίζεται σε ένα τεράστιο και εντυπωσιακό mural ο Θανάσης Βέγγος να τρέχει. Στον τοπικό Τύπο, στα ραδιόφωνα αλλά και στις παρέες πολλά γράφτηκαν και ακούστηκαν για το συμβολισμό της εικαστικής δημιουργίας: για τον «άνθρωπο που τρέχει», για το άγχος της αστικής καθημερινότητας, για το «παλιό καλό ελληνικό σινεμά», για το νέο πολιτιστικό project του Artwalk. Λίγοι πρόσεξαν, ωστόσο, την ίδια την επιλογή των καλλιτεχνών. Πρόκειται για μια αναπαραγωγή της γνωστής αφίσας από την ταινία «Τι έκανες στον πόλεμο, Θανάση;» ενώ η ομάδα των καλλιτεχνών «Political Stencil» που το έφτιαξε, επιμένει ότι η δημιουργία και ειδικότερα η τεχνική της «εμπεριέχει άμεσα ή έμμεσα πολιτικό μήνυμα και σχολιασμό».[1] Στη σύγχρονη συλλογική μνήμη και στη δημόσια ιστορία του παρόντος είναι πιθανώς δύσκολο να αναγνωριστούν τα πολιτικά ίχνη της ταινίας (άρα και του stencil), αλλά μια αναδρομή στο παρελθόν μπορεί να φωτίσει την εικαστική παρέμβαση, ακόμη και ερήμην των δημιουργών της.[2]

Η ταινία, άλλωστε, προβλήθηκε για πρώτη φορά το 1971, την περίοδο που η Χούντα προσπαθούσε να παίξει το στοίχημα της «φιλελευθεροποίησης» του καθεστώτος, χαλαρώνοντας, κατ’ επίφαση έστω, το μηχανισμό της λογοκρισίας. Όπως σημειώνει σε σχετική μελέτη του για την ταινία, ο Παρασκευάς Μουρατίδης, η πολιτική λειτουργία αυτής της κατά βάση σατιρικής ταινίας του εμπορικού κινηματογράφου ενεργοποίησε μαζικά τα αντανακλαστικά της λαϊκής μνήμης του αντιφασιστικού αγώνα (Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος), ενώ παράλληλα ασκούσε έμμεση κριτική στον καθεστωτικό λόγο του «φιλήσυχου» ατομισμού και της «συγκαταβατικής» καταπίεσης.[3] «Στις κινηματογραφικές αίθουσες» γράφει ο μελετητής, «η επιτυχία του Τι έκανες στον πόλεμο Θανάση; υπήρξε ανάλογη με εκείνη του Φεστιβάλ. Ήταν η μεγάλη εμπορική επιτυχία της σεζόν (640.471 εισιτήρια σε α΄ προβολή σε Αθήνα – Πειραιά – Προάστια), σε περίοδο κατά την οποία είχε ήδη αρχίσει να εκδηλώνεται η κρίση του εμπορικού κινηματογράφου. Ο σεναριογράφος και σκηνοθέτης Ντ. Κατσουρίδης την αντιμετώπισε ως το σημείο τομής του Παλιού με τον Νέο Ελληνικό Κινηματογράφο, όπου θα μπορούσαν να συναντηθούν γνήσια λαϊκές ταινίες με τη λαϊκή (εμπορική) απήχηση». Ας μην ξεχνάμε άλλωστε πως ο Βέγγος, εκτός από δημοφιλής ηθοποιός ήταν παλιός «Μακρονησιώτης» και ο Ντίνος Κατσουρίδης είχε ήδη εισέλθει διακριτικά αλλά δυναμικά στο χώρο του πολιτικού σινεμά.

«Αμέσως μετά παίρνω τη μεγάλη απόφαση και προχωρώ σε μια πράξη… πολιτική. Στρωνόμαστε κάτω με τον Γιαλαμά κι ετοιμάζουμε το σενάριο του “Τι έκανες στον πόλεμο Θανάση;”. Χρήμα δεν υπήρχε, κι οι τότε διανομείς πίστευαν ότι η ταινία είτε θα απαγορευόταν από τη λογοκρισία είτε δε θα “δούλευε”. Εγώ δεν έλεγα να κάνω πίσω. Προχώρησα με χίλια ζόρια, βάφτισα την ταινία “αντιπολεμική σάτιρα” (δε γινόταν να την πω αντιφασιστική-αντιδικτατορική)», αναφέρει χαρακτηριστικά ο Κατσουρίδης, πληροφορώντας μας για τους πολύπλοκους δρόμους της αντίστασης απέναντι στο καθεστώς. Και συνεχίζει: «Τέλη Σεπτεμβρίου (1971), ανεβήκαμε στη Θεσσαλονίκη. Έγινε χαλασμός… Άσε πια στις αίθουσες… Όλοι τρίβαμε τα μάτια μας. Αυτό δεν ήταν ταινία – ήταν διαδήλωση! Οι κύριοι του Υπουργείου Τύπου ενοχλήθηκαν αγρίως (σίγουρα κάποιος θα τους έκανε «νταντά»), αλλά ήταν πολύ αργά για ν’ αντιδράσουν. Απλώς, διέδιδαν ψιθυριστά ότι η τεράστια επιτυχία της ταινίας οφειλόταν στον… παράνομο μηχανισμό του ΚΚΕ (οι άνθρωποι ήταν και ηλίθιοι: 3 εκατομμύρια Έλληνες είδαν την ταινία μέσα σε έναν χρόνο)».[4]

Κάθε χρόνο τέτοια εποχή, η σκληρή μνήμη της Χούντας και η φωτεινή εγκαθίδρυση της μεταπολιτευτικής δημοκρατίας μας γιορτάζεται, μέσα από καθιερωμένες επετειακές εκδηλώσεις. Στο επίπεδο της ιστορικής έρευνας, ωστόσο, η μελέτη της περιόδου περιορίζεται συνήθως στην προβεβλημένη αντιστασιακή δράση της φοιτητικής νεολαίας, του πολιτικού κόσμου και της διανόησης. Λείπουν ακόμη πολλά στοιχεία από τη «μακρά δεκαετία του 60», που θα συμπληρώσουν τις ψηφίδες για να κατανοήσουμε το σύνθετο τοπίο της πολιτισμικής αντίστασης, της συμβολικής αποδοκιμασίας του καθεστώτος, της έμμεσης υπονόμευσης της λογοκρισίας. Με άλλα λόγια, μένει ακόμα να εξετάσουμε όλες εκείνες τις μικρές ή τις μεγάλες ρωγμές στο «γύψο»∙ ρωγμές που συχνά περνάνε και μέσα από τη «δημοφιλή κουλτούρα» — αίφνης, μέσα από τον κινηματογραφικό Βέγγο που τρέχει για να γλυτώσει «ενώ τον σημαδεύει με όπλο ένας στρατιώτης που βρίσκεται σε φυλάκιο».[5] Μερικές φορές, τα ερωτήματα και η αφετηρία αυτής της έρευνας μπορεί να μην κρύβονται στα σκονισμένα κουτιά ενός αρχείου αλλά στη διπλανή πολυκατοικία και σε ένα τοίχο βαμμένο με μπογιά.

ti ekanes