zougla: Η αβάσταχτη ελαφρότητα της τσέχικης ιθαγένειας

Ο Μίλαν Κούντερα ξανάγινε Τσέχος

—του Τέλη Σαμαντά—

Η κυβέρνηση της Τσεχίας απέδωσε ξανά την τσέχικη ιθαγένεια στον σημαντικότερο μάλλον ζώντα συγγραφέα της χώρας, τον Μίλαν Κούντερα. «Η Τσεχία του εξέφρασε τη συγνώμη της για τις επιθέσεις που είχε υποστεί από το τσεχικό κράτος και τους φορείς του. Κατά τη διάρκεια της τελετής ο συγγραφέας ήταν πολύ ανθρώπινος στις αντιδράσεις του», δήλωσε ο πρεσβευτής της Τσεχίας στο Παρίσι, όπου έγινε η σχετική σεμνή τελετή.

Η αφαίρεση από το κομμουνιστικό καθεστώς της τσεχοσλοβακικής, τότε, ιθαγένειας του συγγραφέα, που βρήκε καταφύγιο στο Παρίσι, έγινε πριν από σαράντα χρόνια. Με καμιά δεκαριά χρόνια πριν να βρίσκεται ήδη στο στόχαστρο της κομμουνιστικής ασφάλειας και —αφού έχει χάσει όλα τα δικαιώματα του ως συγγραφέας— να βγάζει το ψωμί του συντάσσοντας, με ψευδώνυμο, τα ωροσκόπια ενός λαϊκού περιοδικού. Μέχρι να εγκαταλείψει την πατρίδα και τη γλώσσα του. Και να γράψει μυθιστορήματα οικουμενικής διάστασης.

Έκανε καλά ή όχι; Σύμφωνα με χιλιάδες συμπατριώτες του ναι και σύμφωνα με μερικούς άξιους λόγου συντέχνους του όχι.

Ο ίδιος έφτασε να απαρνηθεί την πατρίδα του και τη γλώσσα του. Ο λόγος ήταν σαφής: «Όποιος θεωρεί πως τα Κομμουνιστικά καθεστώτα της Κεντρικής Ευρώπης είναι αποκλειστικά δημιουργήματα εγκληματιών παραβλέπει μια βασική αλήθεια: Τα εγκληματικά καθεστώτα δεν έχουν δημιουργηθεί από εγκληματίες αλλά από πιστούς πεπεισμένους πως έχουν ανακαλύψει τον μοναδικό δρόμο για τον παράδεισο. Υπεράσπισαν τόσο γενναία αυτό το δρόμο σε σημείο να εκτελέσουν πολλούς. Αργότερα έγινε φανερό πως δεν υπήρχε Παράδεισος. Πως οι υποστηρικτές του δεν ήταν παρά δολοφόνοι».

Όμως το πρώτο ερώτημα που προκύπτει, κατ’ αρχήν, είναι: γιατί τόση καθυστέρηση; Γιατί μετά από σαράντα χρόνια κατάρρευσης του κομμουνισμού και άλλα μισά «καπιταλιστικής ανάπτυξης» θεώρησε ένα κράτος πως πρέπει να αποδεχθεί την ανατροπή των αποφάσεων του; Και η απάντηση όσο κι αν φαίνεται αργοπορημένη μοιάζει να είναι και δυσοίωνη: γιατί τα υπολείμματα της κομμουνιστικής νοοτροπίας συναντιόνται με τα νεόφερτα εθνικιστικά δεδομένα. Με απλά λόγια: καλός είναι ο Κούντερα γιατί καλά πουλάει — και στους μεν και στους δε.

Άλλωστε και στη χώρα μας «καλά πουλάει» ο Κούντερα. Ασχέτως νοήματος. Φανταζόμαστε, άλλωστε, πως και ο κατ’ εξοχήν μεταφραστής του στη γλώσσα μας κάτι θα έχει να πει για το γεγονός της απόδοσης της υπηκοότητας. Ίσως κάτι περί της «ιδιαιτερότητας της μετάβασης από τον κομμουνισμό σε κάτι άλλο», πχ. (Λέξεις να ‘χουμε, να παίζουμε, που λέμε).

Εμείς πάντως ας κρατήσουμε τη φράση του ίδιου του Κούντερα: « Ο αγώνας του ανθρώπου κατά της εξουσίας είναι η πάλη της μνήμης κατά της λήθης». Και να θυμόμαστε.

* * *

Η αιώνια επιστροφή του Μίλαν Κούντερα

—του Αλέξανδρου Ζωγραφάκη—

Διαβάζω για τον Μίλαν Κούντερα και την τσέχικη ιθαγένεια που του αποδόθηκε ξανά μετά από 40 χρόνια. Μια ενδιαφέρουσα, ορθή, επανάληψη. Θυμάμαι λοιπόν τις πρώτες σελίδες της Αβάσταχτης Ελαφρότητας του Είναι του, που σχολιάζει τη νιτσεϊκή έννοια της «αιώνιας επιστροφής» και αναφέρει αυτό το περίφημο ότι όλα σε αυτόν τον κόσμο, για εμάς, έχουν αυτή την ελαφρότητα της μιας φοράς. Δεν ζήσαμε, δεν ζούμε, και δεν θα ζήσουμε τίποτα ξανά, γιατί όλα πέρασαν και περνούν και θα περάσουν σαν μια μοναδική παράσταση που τη βιώνουμε χωρίς πρόβα και χωρίς επανάληψη. Ο Κούντερα προσφέρει μια ερμηνεία της κρυπτικής νιτσεϊκής έννοιας που λειτουργεί εν είδει νοητικής άσκησης και μεταμορφώνει την έννοια της επανάληψης σε έναν ιδιότυπο μηχανισμό στοχασμού: πώς θα ήταν, αλήθεια, να τα ζούσαμε όλα αυτά ξανά και ξανά; Τι θα σήμαινε αυτό; Τι ηθικό βάρος θα κουβαλούσε μια τέτοια επανάληψη όταν όλα στις ζωές μας θα παίζονταν ξανά και ξανά, στον αιώνα τον άπαντα. Η λογική συνέπεια εδώ βρίσκεται στην λεπτοδουλειά που απαιτείται τελικά ώστε οι ζωές μας, που χαρακτηρίζονται από αυτή την ελαφρότητα, να μπορούν να ιδωθούν μέσα από το πρίσμα της επανάληψης: αν ζούσα για πάντα, θα ήμουν ικανοποιημένος αυτή η ιστορία να επαναλαμβάνεται για πάντα; Αυτό είναι το κομβικό ερώτημα. Έτσι, αυτό που βιώνουμε μπορεί να μην ενέχει πραγματικά την επανάληψη αλλά οι νοητικές μας δεξιότητες μάς προσφέρουν, συνεπικουρούμενες από την εποπτεία της ιστορικής μνήμης, τη δυνατότητα να βιώνουμε μια γνωστική λούπα χάριν της οποίας αντισταθμίζεται η εγγενής ελαφράδα μας. Έτσι, ενώ η ζωή ενέχει αναμφισβήτητα την ελαφρότητα, καθότι όλοι είμαστε πρωτάρηδες σε αυτό το γραμμικό παιχνίδι, από αρχής μέχρι τέλους, ο κατασκευασμένος χρόνος μας χαρακτηρίζεται από διαρκείς επαναλήψεις – υπενθυμίσεις μιας διαφορετικής τάξης πραγμάτων: ημέρες, εβδομάδες, μήνες, εποχές, γιορτές. Όλα επαναλαμβάνονται, ξανά και ξανά, αντιστικτικά προς αυτή την αδυσώπητη γραμμικότητα της μιας φοράς σαν να θέλουν να μας ενσταλάξουν τον φορμαλισμό και τις ηθικές προεκτάσεις μιας αιωνιότητας. Τι άσκηση λοιπόν για τον ίδιο τον Κούντερα να βιώνει, ξανά, στα 90 του χρόνια, την απόκτηση εκ νέου της ιθαγένειάς του. Τι μεστή ειρωνεία για την ελαφρότητα του είναι του να του υπενθυμίζεται, με τέτοια επισημότητα, κάτι που είχε αποκτήσει στην αρχή της ζωής του.

* * *