zougla: Ο πειρασμός μιας νοσταλγίας

—του Γιάννη Παπαθεοδώρου για τη στήλη Ανώμαλα Ρήματα—

Στο ποίημα του Κ. Π. Καβάφη με τίτλο «Πριν τους αλλάξει ο χρόνος», η προνοητική «καλλιτέχνις» Τύχη χωρίζει το νεαρό ζευγάρι προτού η φθορά της ερωτικής έλξης συνοδευτεί και από τη φθορά του χρόνου. Για αυτήν άλλωστε ο ποιητής είχε μιλήσει αλλού: «το γήρασμα του σώματος και της μορφής μου είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι». Αλλά και στο ποίημα «Ένας γέρος», ο πρωταγωνιστής «σκέπτεται πόσο λίγο χάρηκε τα χρόνια / που είχε και δύναμι, και λόγο, κι εμορφιά. / Ξέρει που γέρασε πολύ· το νιώθει, το κοιτάζει. / Κι εντούτοις ο καιρός που ήταν νέος μοιάζει / σαν χθες. Τι διάστημα μικρό, τι διάστημα μικρό». Θα μας χρειαζόταν ίσως μια ιστορία της «αίσθησης του χρόνου», κυρίως για την «τρίτη ηλικία»∙ όχι απαραίτητα μια ιστορία με αυτοβιογραφικές μαρτυρίες των γερόντων αλλά μια ιστορία των αναπαραστάσεων για το βίωμα των γηρατειών. Η πρόσφατη διαδικτυακή επιτυχία της εφαρμογής Face App Challenge έφερε ξανά στο προσκήνιο την ανάγκη των ανθρώπων να δουν την προσομοίωση του εαυτού τους στο μέλλον. Αν και τεχνολογικά διαμεσολαβημένη, η εμπειρία αυτή δεν είναι λιγότερο «φυσική». Με τον δικό του τρόπο, το Face App είναι ένα από τα μεγαλύτερα διαδικτυακά «αρχεία» που έφτιαξαν οι χρήστες προκειμένου να «συνομιλήσουν» με το χρόνο, και συγκεκριμένα, με τα γηρατειά.

Φαινομενικά, η εφαρμογή προσθέτει μόνο μερικές αθώες ρυτίδες στο πρόσωπο, μερικές «σακούλες» κάτω από τα μάτια και μερικές «χαρακιές» ανάμεσα στη μύτη και το στόμα των ενδιαφερομένων. Συνδυάζοντας την παλιά επιστήμη της «Φυσιογνωμικής» με την τεχνητή νοημοσύνη και το κατάλληλο «ρετουσάρισμα», η εφαρμογή επιτρέπει στο χρήστη να δει τον εαυτό στο μέλλον μέσα από εξομαλυμένες αντιθέσεις και μάλλον κολακευτικές αλλαγές. Σε αυτή την ιδιάζουσα meta-photoshop «μηχανή του χρόνου», μαθαίνουμε ωστόσο περισσότερα για την πρόσληψη της «τρίτης ηλικίας» από τις νέες τεχνολογίες παρά για το πραγματικό γήρας των ανθρώπων. Οι δύο αυτές όψεις, ωστόσο, δεν είναι άσχετες μεταξύ τους. Η ανάλυση των ατομικών σωματομετρικών στοιχείων –μια ανάλυση που ήδη έχει εγείρει πολλά νομικά ζητήματα προστασίας των ατομικών δεδομένων των χρηστών– επιτρέπει προβολές που λειτουργούν πλέον ως προβλέψεις. Τα τελευταία χρόνια, εξάλλου, η χρήση του Botox, ακόμη και σε νεαρές ηλικίες, έχει αυξηθεί θεαματικά, ακριβώς επειδή η εντατική έκθεση του εαυτού στο Διαδίκτυο (πχ. Instagram) καθιστά πλέον πιο οικεία την προληπτική φροντίδα του προσώπου και του σώματος. Μαζί με τη διασκέδαση και τα μυθοπλαστικά πορτρέτα, τα Apps λειτουργούν ως ένα είδος «ιατρικής προειδοποίησης» για λογής-λογής «αισθητικές» επεμβάσεις.

Παρ’ όλες τις προειδοποιήσεις για το διαβλητό νομικό πλαίσιο, εκατομμύρια άνθρωποι κατέβασαν αυτές τις μέρες την εφαρμογή του Face App Challenge για να δουν τον εαυτό τους στον καθρέφτη του χρόνου. Ανάμεσά τους, πολλοί διάσημοι που έσπευσαν να διαφημίσουν την αναλλοίωτη εικόνα τους ως δείγμα αιώνιας ομορφιάς. Για τον πολύ κόσμο, πάντως, το «σοκ της γήρανσης» και της σωματικής παρακμής, πιο γοητευτικό από ποτέ, έχει δημιουργήσει ένα «χρονικό vertigo»[1], στο οποίο αυτός ο οικείος και ταυτόχρονα ξένος εαυτός συνυπάρχει μαζί μας και μοιράζεται το δικό μας παρόν, ενώ «έρχεται» από το μέλλον. Το να βλέπει κανείς τα γηρατειά δεν σημαίνει βέβαια ότι προετοιμάζει τον εαυτό του για να ζήσει ως γέρος. Στον πραγματικό κόσμο των γηρατειών, άλλωστε, δεν υπάρχουν εικονικές προβλέψεις αλλά μόνο ιατρικές διαγνώσεις. Αυτό που δεν απεικονίζει η στατική φωτογραφία είναι το ίδιο το ανθρωπολογικό βίωμα∙ αυτό το βίωμα που ο Καβάφης αναπαριστά δραματικά με τα δηλωτικά ρήματα της νόησης και της εμπειρίας: «Ξέρει που γέρασε πολύ· το νιώθει, το κοιτάζει». Πώς νιώθει κανείς γηρατειά; Και κυρίως, πώς τα κοιτάζει ;

Ένας από τους σπουδαιότερους πολιτικούς φιλοσόφους και στοχαστές του 20ού αιώνα, ο Νορμπέρτο Μπόμπιο έλεγε –σχολιάζοντας, σχεδόν καβαφικά και αυτός, το βιβλίο του Γερνώντας– πως «η ζωή των γέρων είναι μια ζωή σε αργή κίνηση». Και συμπλήρωνε πως αποτελεί μια «ιδιαίτερη αρετή εκείνου που έχει φτάσει στο τέλος της διαδρομής να αντιμετωπίζει το παρελθόν του χωρίς υπερβολική επιείκεια και να μην εμπιστεύεται υπερβολικά το εντελώς αβέβαιο μέλλον του· και στο παρόν να ανεβαίνει κάθε χρόνο και σε ψηλότερη κερκίδα του θεάτρου: εκεί όπου φτάνουν λιγότερο ξεκάθαρες οι εικόνες των ηθοποιών και ακούγονται πιο αδύναμες οι φωνές απ’ τον δρόμο».[2] Ξεθωριασμένες εικόνες, αδύναμες φωνές: η απόσταση είναι αυτή που δραματοποιεί το βίωμα του χρόνου. Αν κάτι λείπει από το Face App καθώς και από τις ποικίλες νέες εκδοχές των meta—photoshop «προβολών» είναι η δραματοποιημένη απόσταση του εαυτού από τον ίδιο τον εαυτό του. Ακόμα και η ώριμη ηλικία είναι μια γραμμική συνέχεια του παλιού «νέου» εαυτού.

Αν όμως, στο διαδικτυακό Face App Challenge, το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον ενώνονται σε μια ατέλειωτη λαχτάρα για τη μνήμη του ίδιου εαυτού, ο πειρασμός μιας μόνιμης νοσταλγίας μοιάζει να είναι το μοναδικό εφόδιο για να αντιμετωπίσει κανείς την ηλικιακή μετάβαση στα γηρατειά. Στις βιοσωματικές «εφαρμογές» του Διαδικτύου, το εσωτερικό δράμα του εαυτού γίνεται απλώς ένα εξωτερικό δράμα του εικονικού χρόνου. «Μιλάμε για το δράμα του χρόνου, όμως ο χρόνος δεν έχει κανένα δράμα. Όλο το δράμα είναι δικό μας. Γιατί εμείς κάποτε τελειώνουμε, και το ξέρουμε. Ενώ ο χρόνος δεν τελειώνει ποτέ, και επιπλέον δεν το ξέρει», γράφει στον Πειρασμό της Νοσταλγίας ο Τίτος Πατρίκιος. Άντε τώρα να το εξηγήσεις αυτό σε όσες και όσους κάνουν like στην «τρίτη ηλικία» μιας νιότης που κράτησε πολύ.

[1] https://www.nytimes.com/2019/07/20/opinion/sunday/faceapp-aging-old.html

[2] https://www.tovima.gr/2008/11/24/books-ideas/o-bibliodeiktis-56/

* * *

Εικόνα εξωφύλλου: Serendipity 2, λεπτομέρεια.
Των street artists Various and Gould από την έκθεση με τίτλο «Nostalgia»
στη Rook & Raven Gallery, Λονδίνο 2012.

* * *

Εδώ άλλες αναρτήσεις από την κατηγορία Ανώμαλα ρήματα