zougla: Τρελαντώνης

Η Νίκη Κωνσταντίνου-Σγουρού και η Μαρία Τοπάλη διαβάζουν βιβλία για παιδιά και τα συζητούν μεταξύ τους — γραπτά. Κάθε Τρίτη!

Τρελαντώνης
Πηνελόπη Δέλτα
Επίμετρο: Άλκη Ζέη
Χρονολόγιο: Αλ. Π. Ζάννας
Εκδόσεις Εστία, 2011 (πρώτη έκδοση 1932)

Η Μαρία στη Νίκη:

Πέρασαν δεκαετίες για να πληροφορηθώ ότι το βιβλίο ήταν αυτοβιογραφικό. Ότι μιλούσε για την οικογένεια Μπενάκη και τα παιδιά της. Θυμάμαι τη στιγμή που μου ειπώθηκε συνωμοτικά ότι η Δέλτα «είναι» η Πουλουδιά. Θυμάμαι ότι ένιωσα ένα τσίμπημα, μια ενόχληση. Σκέφτηκα ότι δεν ήθελα απαραίτητα να το ξέρω. Μεταξύ μας, μέχρι σήμερα νιώθω την ίδια ακριβώς ενόχληση όταν κάποιος μου λέει ή όταν διαβάζω ότι το τάδε σημείο σε ένα βιβλίο ή σε ένα ποίημα ανάγεται στη δείνα βιογραφική στιγμή. Δεν με ενδιαφέρει. Αυτά όταν ήμουν μικρή δεν τα συζητούσαμε, ο αναγνωστικός ενθουσιασμός όμως μεταδιδόταν σαν κύμα. Ε, ναι, για μια φορά ας ισχυριστώ ότι υπήρχε τότε, παλιά, κάτι πολύ ωραίο. Τα λέει τόσο καλά η Ζέη στο επίμετρο. Το βιβλίο ήταν ταυτόχρονα μέσον για να μεθύσεις και αφορμή για να συνωμοτήσεις. Ούτε όταν ήταν η μαμά μου μικρή –η μαμά μου γεννήθηκε την ίδια χρονιά με το βιβλίο– δεν πιστεύω να συνέδεαν οι άνθρωποι τα βιβλία με τις βιογραφίες. Από τη μαμά μου κληρονόμησα τον ενθουσιασμό για την ανάγνωση και για τη Δέλτα. Τώρα που μεγάλωσε πολύ (η μαμά μου) και δυσκολεύεται με τα «κανονικά» βιβλία, βρίσκει ξανά καταφύγιο στα παιδικά αναγνώσματα. Ξαναδιάβασε τον Τρελαντώνη και ενθουσιάστηκε όπως όταν ήταν παιδί. Τον ξαναδιάβασα κι εγώ και ενθουσιάστηκα. Όταν γίνεται εκείνο το κρεσέντο με τις ζημιές, τη μέρα που ο Αντώνης είναι ήδη τιμωρημένος και πρέπει να μείνει στο σπίτι αντί να ακολουθήσει τους υπόλοιπους στο σπίτι της Αλίς στην Κηφισιά, και μένει εκ προθέσεως μαζί του και η Πουλουδιά, άρχισα να γελάω δυνατά. Ήταν σαν να έβλεπα τις σκηνές να εκτυλίσσονται μπροστά στα μάτια μου, κινηματογραφικά, με αφηγηματική μουσική που επέτεινε τις σκανταλιές. Και το αμήχανο ύφος του, το σκαντζοχοιρένιο, η αθώα σπουδαιοφάνεια και των δυο παιδιών, η σφαγή ανάμεσα σε αγόρια και κορίτσια, η κάπως θλιμμένη και προσεχτική ανάδειξη, εκ μέρους της συγγραφέως, του πόσο κοκορίστικη και ρηχή ήταν η προσέγγιση του Αντώνη στο θέμα του φύλου (αλλά και στο θέμα των Εβραίων). Κι ακόμα, η μουσικότητα της γλώσσας. Όπως τα λέει η Ζέη. Αποστηθίσαμε, χωρίς να το προσπαθήσουμε, ολόκληρες σελίδες. Ακόμα και σήμερα τις κουβαλάω όπου κι αν πάω, γραμμένες στον σκληρό. Στον μαγνητικό τομογράφο, για να ξεπεράσω το άγχος και την κλειστοφοβία, απαγγέλλω νοερά μέσα μου κομμάτια από το στοκ. «Επτά ήταν τα σπίτια του Τσίλερ». «Ντελή-Αντώνης-Τρελαντώνης, που κακό να μην τον πιάσει γιατί ψέματα δεν ξέρει». Όταν έμαθα αργότερα ποιος ήταν ο Τσίλερ, υπήρχε ήδη οικειότητα ανάμεσά σε μένα και σ’ αυτόν. Η αγαπημένη μου σκηνή πάντως είναι όταν καθαρίζουν το βύσσινο. Και πόσο ανόητα φαντάζουν τα αγόρια, πόσο λυπάται ο καψερός ο Αλέξανδρος που υποχρεώνεται να ακολουθήσει τον Αντώνη και να χάσει το γλέντι με τα κόκκινα ζουμιά. Πόσο αξιολάτρευτη η εριστική παληκαριά και η ειλικρίνεια που ζει και αναπνέει για να λυθεί και να χωθεί στο τέλος σε μια μαμαδίσια αγκαλιά. Αχ Αντώνη. Θυμόμουν ακόμα και τις φέτες πατάτας που η κερα-Ρήνη, η μαγείρισσα, έδενε στο κεφάλι της με μαντήλι όταν είχε πονοκέφαλο. Στο Χρονολόγιο του Ζάννα όμως διάβασα κάτι που με συντάραξε. Την ίδια χρονιά με τον Τρελαντώνη η Δέλτα δούλευε και το βιβλίο «Πρώτες Ενθυμήσεις», μια αναδρομή στο καταθλιπτικό υπόστρωμα της παιδικής της ηλικίας, στην κακοποίηση των παιδιών Μπενάκη και από τους δυο γονείς. Πώς με ανατριχιάζει η ιδέα της δύναμης που θα πρέπει να χρειάστηκε αυτή η γυναίκα για να χωρίσει σε τέτοιο βαθμό τα ύδατα σε μαύρο και άσπρο και να τα διασχίσει γράφοντας. Άνω τελεία. Σε ακούω.

Η Νίκη στη Μαρία:

Για μένα ο Τρελαντώνης είναι αυτά τα στιχάκια:

Κορδέλες της Καστέλας
κι όλου του Πειραιά
γυρνάμε στην Αθήνα
μπαίνει χειμώνας πια.
Του χρόνου θα ιδωθούμε
κι ως τότε πάει καιρός…

Ή κάπως έτσι. Παρακάτω δεν θυμάμαι. Στιχάκια από ένα από τα τραγούδια της θεατρικής διασκευής του Τρελαντώνη, το 2002, στο Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος. Τα τραγουδάω καμιά φορά και μαζί τους έφερα και μια αχνή ανάμνηση της παράστασης. Και της ιστορίας. Γιατί εγώ τον Τρελαντώνη δεν τον είχα διαβάσει μικρή. Τον διάβασα τώρα πρώτη φορά για σένα. Θυμάμαι επίσης –σαν σε όνειρο– μια κουβέντα που είχα με τον μπαμπά μου μετά την παράσταση. Δεν μπορούσα να δεχτώ το ότι μεγάλοι έπαιζαν τα παιδιά, το μυαλό μου δεν χωρούσε αυτή τη θεατρική σύμβαση. Διαβάζοντας το βιβλίο, ένιωσα μια παρόμοια αμηχανία. Οι ήρωες μου φάνηκαν σαν αφελείς ενήλικες, σαν παιδιά που δεν είναι ακριβώς παιδιά, επειδή είναι παιδιά μιας εποχής και μιας τάξης που καθόλου και με κανέναν τρόπο δεν επιβιώνει σήμερα. Έχουν μια απλότητα που δεν μοιάζει πια πειστική.

Βρίσκω πολύ ενδιαφέροντα αυτά που λέτε, και εσύ και η Ζέη. Πρόκειται για ένα βιβλίο ιστορικό τεκμήριο. Καταπληκτικό ανάγνωσμα για όποια θέλει να καταλάβει την εποχή, να μελετήσει την πρόσληψη της παιδικής ηλικίας. Να παίξει με την αυτοβιογραφία, να αναρωτηθεί για τη βία, το αίμα, τα δάκρυα και το ξύλο που ακολουθούν κάθε σκανταλιά. Μου άρεσε που η πλοκή δεν είναι κυρίαρχη, που διαβάζοντάς το ακολουθείς την καθημερινότητα των παιδιών. Και που σαν ενήλικας σκέφτεσαι τι έλειπε από αυτά τα παιδιά, ποιο είναι το κρυμμένο μήνυμα, γιατί είναι σημαντική και σωτήρια η άρνικα και η τρυφερότητα της Αφροδίτης, το κομμένο κρέας στην σούπα-τιμωρία της αντώνικης τρέλας από την κερα-Ρήνη. Απόλαυσα τη γλώσσα που έχει ρυθμό και τσαχπινιά. Βρήκα το νήμα στα χαρτιά που τυλίγουν τα μαλλιά τους η Αλεξάνδρα και η Πουλουδιά και τα κουρελάκια της Αντιγόνης στον Μεγάλο Περίπατο του Πέτρου. Αντιλαμβάνομαι τη θέση της Δέλτα απέναντι στη ρηχή αντι-εβραϊκή και αντι-κοριτσίστικη προσέγγιση του Αντώνη. Όλα αυτά για να γίνουν αντιληπτά από μία σημερινή αναγνώστρια συνομήλικη της Πουλουδιάς χρειάζονται μια έκδοση σχολιασμένη και με επεξηγήσεις κατάλληλες. Η ανάγνωση του Τρελαντώνη ήταν σαν μπωλ ζεστού τραχανά μετά από κουραστική μέρα: χαρμολύπη και φροντιστικότητα, γλυκόξινο άρωμα. Ξεκουκούτσιασμα βύσσινων.

Αλλά όχι, σε πικραίνω, το ξέρω. Όχι, δεν θα το σύστηνα με τίποτα σε σημερινά παιδιά.