zougla: Πώς κατακτήσαμε τον κόσμο

Η Νίκη Κωνσταντίνου-Σγουρού και η Μαρία Τοπάλη διαβάζουν βιβλία για παιδιά και τα συζητούν μεταξύ τους — γραπτά. Κάθε Τρίτη!

Yuval Noah Harari, Εμείς οι ασταμάτητοι (βιβλίο πρώτο): Πώς κατακτήσαμε τον κόσμο
Εικονογράφηση: Richard Zaplana Ruiz
Μετάφραση: Μιχάλης Λαλιώτης
Εκδόσεις Μεταίχμιο και Αλεξάνδρεια, 2022

Η Μαρία στη Νίκη:

Δεν έχω διαβάσει τα διάσημα και επιδραστικά βιβλία του Χαράρι. Έχω μια γενική ιδέα περί του τι λέει. Κυρίως εντυπωσιάζομαι από το γεγονός ότι φαίνεται να τον θαυμάζουν και να τον εκτιμούν τόσο πολλοί και τόσο σημαντικοί άνθρωποι. Μου φαίνεται πολύ ωραίο που καταφέρνει κάποιος να εκλαϊκεύσει αποτελεσματικά την επιστημονική γνώση, γιατί αυτό είναι ένα κρίσιμο στοίχημα που πρέπει κάθε μέρα να κερδίζεται για λογαριασμό της προόδου. Και στην προσπάθεια της εκλαΐκευσης είναι θεμελιώδες το κομμάτι που αφορά τα παιδιά και τους νέους. Ένα από τα βιβλία που λάτρεψα είναι το βιβλίο του σημαντικού Γάλλου ιστορικού Ζακ Λε Γκοφ για τον Μεσαίωνα, που απευθύνεται σε παιδιά (Ο Μεσαίωνας, μια ιστορία για παιδιά, Νεφέλη, 2008). Μέσα σε λίγες καλογραμμένες σελίδες μεταδίδει στέρεη γνώση και ανατρέπει στερεότυπα. Ο Χαράρι στους «Ασταμάτητους» δεν μας μαθαίνει ακριβώς καινούρια πράγματα. Όλοι γνωρίζουμε πάνω κάτω ότι υπήρξαν κάποτε οι Νεάντερταλ, που σε αντίθεση με εμάς, τους Σάπιενς, δεν τα κατάφεραν. Δεν τα κατάφεραν επίσης ούτε τα μαμούθ και άλλα πολύ μεγάλα ζώα, εκτός ίσως από τις φάλαινες. Κάπως βιαστικά ο Χαράρι προσπερνά το γεγονός ότι δεν ξέρουμε ακριβώς τα πάντα γύρω από τα ζητήματα αυτά, τα οποία, αν καταλαβαίνω σωστά, η επιστήμη συνεχίζει να τα ερευνά. Δεν προτείνει μια απάντηση σε ένα ζήτημα που ίσως απομένει ανοιχτό, αλλά ορμητικά μας δείχνει το ιερό δισκοπότηρο μιας βεβαιότητας: είναι η ικανότητα του Σάπιενς να φαντάζεται, να επινοεί ιστορίες και να δρα συλλογικά με βάση αυτές τις ιστορίες που τον κατέστησε νικητή –συχνά καταστροφικό, σπανιότερα σωτήριο. Αυτό που οι ενήλικες, αν είμαστε καχύποπτοι και κριτικοί στην προσέγγισή μας, θα διαβάσουμε σαν μια ενδιαφέρουσα οπτική, που φωτίζει ίσως περισσότερο τη σημερινή αυτοεικόνα μας, παρά την ιστορική μας πορεία μέσα στον αχανή χρόνο, ο Χαράρι το προσφέρει στα παιδιά ως μια σούπερ-ουάου-βεβαιότητα. Περιμένω τον δεύτερο τόμο με ενδιαφέρον, αλλά δεν είμαι έτοιμη να χειροκροτήσω.

Η Νίκη στη Μαρία:

Σε καμία περίπτωση δεν είμαι έτοιμη να χειροκροτήσω και δεν είμαι καν σίγουρη αν περιμένω τον δεύτερο τόμο. Σίγουρα το πρώτο βιβλίο είναι κάπως λειψό και αστήριχτο αν δεν ακολουθήσει η συνέχεια, αλλά δεν είμαι καθόλου βέβαιη πως η συνέχεια θα διορθώσει τα κενά, τις παραλείψεις και τις «σούπερ-ουάου-βεβαιότητες» της αφήγησης του πρώτου βιβλίου. Παραδέχομαι πως δεν έχω ούτε και εγώ διαβάσει τα επιδραστικά βιβλία του Yuval Noah Harari, πέρα από σκόρπιες αναφορές και άρθρα: έχω άποψη περισσότερο για το «φαινόμενο Χαράρι» παρά για το έργο του αυτό καθ’ αυτό. Και για αυτόν τον λόγο έπιασα το βιβλίο με μια σχετική επιφύλαξη και έναν δισταγμό για το αν είμαι κατάλληλη να το κρίνω.

Έκανα μια σειρά από σκέψεις. Αναρωτιέμαι πάνω από όλα ποιο είναι το νόημα όλης αυτής της υπεραπλούστευσης. Αντιλαμβάνομαι πως πρόκειται για μία προσπάθεια να μιλήσει ο συγγραφέας σε παιδιά για ζητήματα δυσνόητα και πως χρειάζεται γλώσσα απλή και ευχάριστη, έξυπνα επιχειρήματα και παραδείγματα. Αλλά δεν κάνει αυτό. Υπάρχουν σημεία που απλώς λέει ψέματα ή ανακρίβειες. Που φτιάχνει σχήματα αβάσιμα και μη-τεκμηριωμένα, όπως στο σημείο που προσπαθεί να εξηγήσει τι είναι οι εταιρίες ή το πιο αγαπημένο μου σημείο που εξηγεί γιατί χρησιμοποιούμε τα λατινικά για τις επιστημονικές ονομασίες. Ένα σημείο που μοιάζει ακίνδυνο και ήπιο σε σχέση με τις γενικεύσεις και τις βεβαιότητες που ακολουθούν (όπως την εξήγηση για τις αιτίες που οδήγησαν στη Γαλλική Επανάσταση!), αλλά δείχνει για μένα την ευκολία της προσέγγισης. Τα λατινικά χρησιμοποιούνται, λέει, από τους επιστήμονες γιατί είναι μια γλώσσα περίπλοκη και ξεχασμένη, άρα μαγική, που προσδίδει αυτόματα σοβαρότητα (και όχι μια παλιά lingua franca που εξυπηρετεί την κατασκευή επιστημονικού λεξιλογίου). Αισθάνομαι πως αν δεν μπορείς να μιλήσεις με σαφήνεια και αλήθεια στα παιδιά για τα φαινόμενα, καλύτερα να μην μιλήσεις καθόλου. Η υπεραπλουστευμένη λογική «τακτοποιεί» τα ανεξήγητα με έναν τρόπο που συσκοτίζει τη μελλοντική απορία των παιδιών, που τα εμποδίζει να αναρωτηθούν, να αμφισβητήσουν και να κατανοήσουν όσα γίνεται να κατανοηθούν στο πλαίσιο μίας τόσο σκοτεινής και δυσπρόσιτης περιόδου όσο αυτής της αρχής του ανθρώπινου είδους.

Και συνεχίζω με τις ενστάσεις μου. Έχω εξ ορισμού πρόβλημα με τη λέξη «υπερδύναμη», την οποία επιλέγει ο Χαράρι για να αιτιολογήσει την επιβολή των Σάπιενς έναντι των υπολοίπων ειδών του πλανήτη. Μου φαίνεται μια λέξη παραμυθένια και αντιεπιστημονική – σαν να είναι μαγεία και όχι μια σειρά ενεργειών και συνθήκων που επιτρέπουν μια κυριαρχία. Η έλλειψη επιστημονικής βεβαιότητας δεν επιτρέπει ξαφνικά την υιοθέτηση μιας απλώς βολικής και αντικειμενικά εντυπωσιακής θεωρίας, τον εντοπισμό μιας υπερδύναμης – μιας υπερδύναμης μάλιστα της οποίας συνεχίζουμε να είμαστε φορείς όλοι οι άνθρωποι μέχρι σήμερα. Αναρωτιέμαι λοιπόν αν τα σημερινά παιδιά έχουν ανάγκη μία ακόμα ιστορία επιβολής και κυριαρχίας· μια γενεαλογία της δύναμης και της εξουσιαστικής προδιάθεσης του ανθρώπινου είδους. Αν και μετριάζεται αυτή η στάση από την παρότρυνση του συγγραφέα προς τα παιδιά να αναλάβουν δράση και να σώσουν το περιβάλλον (μάλλον), το αφήγημα παραμένει ως ένα αφήγημα απόλυτης δύναμης. Ενοποιητικό για το ανθρώπινο είδος, παραπλανητικό για την πραγματική δύναμη των υποκειμένων στο σήμερα. Ακόμα, η έμφαση σε αυτή τη συνέχεια, θεωρώ πως δυσκολεύει την κατανόηση της χρονικότητας. Μοιάζει σαν να υπάρχει μια ευθεία γραμμή που μας συνδέει με το μακρινό αυτό παρελθόν: μια γραμμικότητα που ξέρουμε πια πως δεν βοηθάει να κατανοήσει το παιδί την ιστορικότητα καθώς πυκνώνει παραπλανητικά τον χρόνο.

Τέλος, και έχω πει πολλά, ίσως περισσότερα από όσα είχα στο μυαλό μου αρχικά να σχολιάσω, ένα σημείο που με προβληματίζει σταθερά (όχι μόνο στον Χαράρι – αν και μοιάζει να είναι εκφραστής του) είναι η τάση για βιολογική εξήγηση που υπερέχει της κοινωνικής. Η σούπερ-ουάου-βεβαιότητα για τη δύναμη των ιστοριών ανάγεται ίσως σε μια αλλαγή του DNA και η ύπαρξη διαφορετικών μορφών οικογένειας και συντροφικότητας φυσικοποιείται και «επιτρέπεται» στους ανθρώπους ως φαινόμενο που άλλωστε παρατηρείται και στα ζώα. Είναι εντάξει να ζεις ως γυναίκα με τη σύντροφό σου και τα παιδιά σας, όπως το κάνουν και οι θηλυκοί πίθηκοι Μπονόμπο. Είναι κρίμα (και οριακά επικίνδυνο) να μην προβάλλεται η σημασία των κοινωνικών δομών και διεργασιών αλλά να νομιμοποιείται μια –σε αυτή την περίπτωση όντως σύγχρονη και συμπεριληπτική– θεωρία της εξέλιξης.