zougla: Η Σώτη δεν είναι Ηρόδοτος

—του Γιώργου Τσακνιά για τη στήλη Παροράματα και ημαρτημένα—

Στο σύντομο αυτό σημείωμα, ο τίτλος δόθηκε κατ’ αναλογίαν προς το άρθρο του Παναγιώτη Πούτου στο dim/art «Η Σώτη δεν είναι Σελίν». Συμφωνώ 100% με όσα γράφει εκεί ο Π.Π. για την υπόθεση της μήνυσης εναντίον της Σώτης Τριανταφύλλου για ρητορική μίσους και υποκίνηση σε ρατσιστική βία.

Είναι τραγελαφικό ότι ένα ελληνικό δικαστήριο θα κληθεί να αποφασίσει εάν ο Μάρκο Πόλο είπε ή έγραψε (ή δεν είπε ή δεν έγραψε) μια συγκεκριμένη φράση. Για να βοηθήσουμε κάπως το έργο της ελληνικής δικαιοσύνης, λοιπόν, ας διευκρινίσουμε ότι ο Μάρκο Πόλο δεν έγραψε τίποτα. Το τι ακριβώς είπε είναι μάλλον δύσκολο να αποδειχτεί. Αλλά αφού στη χώρα μας αρεσκόμαστε να ασχολούμαστε με το παρελθόν, λες και τα του παρόντος τα έχουμε όλα λυμένα, ας πάμε κάπου οχτακόσια τόσα χρόνια πίσω, να τα πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά.

sulle orme di marco polo

Ο Μάρκο Πόλο επέστρεψε από τα ταξίδια του στην Βενετία το 1295. Οι περιπέτειές του όμως δεν είχαν τελειώσει: λίγο μετά την επιστροφή του έπεσε στα χέρια των Γενοβέζων, που τότε βρίσκονταν σε πόλεμο με τη Γαληνοτάτη Δημοκρατία, και οδηγήθηκε αιχμάλωτος στη φυλακή. Εκεί, ο Μάρκο Πόλο αφηγήθηκε τις εμπειρίες από τα ταξίδια του στην Ασία στον συγκρατούμενό του Rustichello από την Πίζα, ο οποίος τις κατέγραψε και τις εξέδωσε με τον τίτλο Divisament dou monde (Περιγραφή του κόσμου). Στα ιταλικά, το βιβλίο κυκλοφόρησε με τίτλο Il Milione (Το εκατομμύριο). Ο τίτλος είναι άγνωστο από πού προκύπτει: εικάζεται ότι αναφέρεται στο παρατσούκλι του Μάρκο Πόλο, ο οποίος θρυλείται ότι, όταν ερωτήθηκε αν αυτά που γράφει το βιβλίο είναι αλήθεια, απάντησε: «Υπάρχουν άλλο ένα εκατομμύριο πράγματα που δεν έχω πει».

217

Το πρωτότυπο του Rustichello είναι γραμμένο στη Langues d’Oil, τη lingua franca των Σταυροφόρων, με αρκετά ιταλικά στοιχεία. Αργότερα, ο ίδιος ο Πόλο έκανε διάφορες διορθώσεις σε αντίτυπα του βιβλίου, ενώ σε κάθε επανέκδοση ή μετάφραση το κείμενο άλλαζε — π.χ. ο μοναχός Pipino, στον οποίον οφείλουμε τη μετάφραση στα λατινικά, είκοσι χρόνια μετά την πρώτη έκδοση, θεώρησε αρκετά σημεία βλάσφημα ή αιρετικά και φρόντισε να τα εξομαλύνει κατά το δοκούν. Ας μην ξεχνάμε, τέλος, ότι βρισκόμαστε ακόμα στην προ Γουτεμβέργιου εποχή: δεν υπήρχε τυπογραφία και το βιβλίο, όπως όλα τα βιβλία, αναπαραγόταν χειρωνακτικά, διά της αντιγραφής. Εν κατακλείδι, δεν υπάρχει και ούτε μπορεί να υπάρξει μία οριστική και αξιόπιστη εκδοχή του κειμένου της πρώτης έκδοσης του Rustichello, πολλώ δε μάλλον μια καταγραφή της αφήγησης του Μάρκο Πόλο που να αντέχει ως πειστήριο στο δικαστήριο. Καλή τύχη λοιπόν στους έλληνες δικαστές, που θα κληθούν να επιστρατεύσουν, πέρα από τη νομική τους επάρκεια, τις γνώσεις τους στις μεσαιωνικές γλώσσες, στη φιλολογία, στην παλαιογραφία κ.ά.

Πέρα από αυτά, και με δεδομένη τη θέση ότι είναι απράδεκτη η μήνυση: τι νόημα έχει η αναφορά στον Μάρκο Πόλο; Έστω ότι ο Πόλο το είπε ακριβώς έτσι αυτό, το περί φανατικών και μετριοπαθών μουσουλμάνων, κι έστω ότι ο Rustichello το έγραψε ακριβώς έτσι, πριν από οχτακόσια χρόνια. Ε, και;

Ας προσπαθήσουμε να καταλάβουμε γιατί η Σ.Τ. επικαλείται την επίμαχη φράση. Στο προαναφερθέν άρθρο του, ο Παναγιώτης Πούτος παραπέμπει σε μια συνέντευξή της για την επίμαχη φράση του Μάρκο Πόλο:

Aνέφερα μια φράση του Μάρκο Πόλο για να υπενθυμίσω και να τονίσω ότι η σύγκρουση μεταξύ Ανατολής και Δύσης δεν χρονολογείται ούτε από την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ ούτε, φυσικά, από τις αμερικανικές επιχειρήσεις στο Ιράκ και στο Αφγανιστάν – ότι δεν τίθεται ζήτημα «εκδίκησης των καταπιεσμένων».

Στο απόσπασμα αυτό, μου χτύπησε το σχήμα περί «σύγκρουσης μεταξύ Ανατολής και Δύσης» και δη σε συνάρτηση με την συζήτηση περί Ισλάμ. Ούτως η άλλως, η Ανατολή δεν ταυτίζεται με το Ισλάμ, ούτε αντιστρόφως. Κυρίως όμως με ξένισε γιατί είναι ένα ιστορικό σχήμα αξιωματικού χαρακτήρα, βασισμένο σε στερεότυπα, εντελώς ξεπερασμένο και χωρίς επαφή με την πραγματικότητα του 21ου αιώνα. Τι ακριβώς είναι αυτή η «σύγκρουση Ανατολής-Δύσης»; Πού τη βλέπουμε; Τι τη διαφοροποιεί από άλλες ιστορικές συγκρούσεις; Περιλαμβάνεται σε αυτήν ο οικονομικός (προς το παρόν) ανταγωνισμός των υπερδυνάμεων Κίνας (που, ως γνωστόν, δεν τη λες ισλαμική χώρα) και Η.Π.Α.; Το φαινόμενο της μεταπολεμικής Ιαπωνίας πώς ερμηνεύεται;

Η Σώτη Τριανταφύλλου φυσικά δεν είναι αμόρφωτη και ξέρει πολύ καλά ότι π.χ. οι Κινέζοι δεν είναι μουσουλμάνοι. Χρησιμοποιεί ωστόσο το σχήμα «Ανατολή-Δύση» σε μια συζήτηση για το Ισλάμ, συνδέοντας ένα υπαρκτό ζήτημα και μια θεμιτή (και αναγκαία) συζήτηση με ένα παρωχημένο και επικίνδυνο στερεότυπο.

Φοβάμαι πως αν δεχτούμε ως ιστορικό το σχήμα της «σύγκρουσης Ανατολής-Δύσης», η μόνη αποδεκτή απάντηση στο ερώτημα «από πότε χρονολογείται» είναι: από πάντα. Σε αυτήν την περίπτωση, δεν καταλαβαίνω πώς η σύγκρουση αυτή δεν έχει νομοτελειακό χαρακτήρα· αν έχει, τότε περισσεύει από την ιστορία της Δύσης ένα επεισόδιο, γνωστό ως «Διαφωτισμός».

Για τη διαχρονική σύγκρουση Ανατολής-Δύσης πρώτος έκανε λόγο ο Ηρόδοτος — που όμως είναι και ο πρώτος που έγραψε ιστορία. Η προσπάθειά του να βάλει στη σειρά γεγονότα, να τα ξεμπλέξει από τους μύθους και να τα εντάξει σε ένα περιγραφικό / ερμηνευτικό σχήμα ήταν τεράστιας σημασίας. Τα όριά του ήταν τα όρια της εποχής του.

20160130_usp506

Karl Popper

Άλλη μια ένσταση, που επίσης έχει να κάνει με το πώς αντιλαμβανόμαστε τον ιστορικό χρόνο και τη εξέλιξη των πολιτισμών, είναι στο περιεχόμενο που δίνει (ή που δεν δίνει) η Σ.Τ. στον όρο «ανοιχτή κοινωνία». Στο βιβλίο της Πλουραλισμός, πολυπολιτισμικότητα, ενσωμάτωση, αφομοίωση, σημειώσεις για την ανοιχτή κοινωνία (εκδόσεις Πατάκη 2014), στο κεφάλαιο με τίτλο: «Καλοήθης και ανοιχτή κοινωνία: πόσο ανοιχτή;» σημειώνει (σωστά) ότι ο όρος «ανοιχτή κοινωνία» ανήκει στον Καρλ Πόπερ και επισημαίνει (επίσης σωστά) ότι βεβαίως «ανοιχτή κοινωνία» δεν σημαίνει «κοινωνία χωρίς σύνορα». Δεν λέει όμως η Σ.Τ. τι σημαίνει εν τέλει «ανοιχτή», πράγμα που θα έπρεπε να κάνει, μιας και στον τίτλο του κεφαλαίου αναρωτιέται: πόσο ανοιχτή. Ας διευκρινίσουμε λοιπόν πως «ανοιχτή» κοινωνία, όπως την αντιλαμβάνεται ο Πόπερ, είναι η κοινωνία που διοικείται δημοκρατικά και όχι απολυταρχικά, είναι, κατά συνέπεια, ανοιχτή στην αλλαγή, στη μεταρρύθμιση του εαυτού της· και, βεβαίως, η ίδια αυτή η σχέση αιτίου-αιτιατού είναι ανοιχτή: δηλαδή, η ανοιχτή κοινωνία είναι ανοιχτή ακριβώς επειδή (και όσο) έχει την ιδιότητα να αλλάζει, να μεταρρυθμίζεται, να εκσυγχρονίζεται, να προσαρμόζεται στην εξέλιξη, μακριά από τον ντετερμινισμό των ολοκληρωτισμών (τους οποίους οι οπαδοί τους θεωρούν πάντα «ιστορική αναγκαιότητα»), μακριά από κάθε αντίληψη περί «σιδερένιων νόμων της ιστορίας». Μένει λοιπόν να δούμε πώς η ανοιχτή κοινωνία των ημερών μας θα ανταποκριθεί και θα αντιμετωπίσει τις προκλήσεις και τους κινδύνους του σήμερα και του αύριο, αλλάζοντας και μεταρρυθμίζοντας τον εαυτό της προκειμένου να προσαρμοστεί στις συνθήκες· αν προσπαθήσει απλώς να υπεραμυνθεί των κεκτημένων της έναντι μιας απειλής —πραγματικής ή φαντασιακής, ακόμα χειρότερα: μιας απειλής που την αισθάνεται και την αντιμετωπίζει ως διαχρονική, προαιώνια—, έχει ήδη υποστεί υπαρξιακή πανωλεθρία, γιατί δεν είναι πλέον ανοιχτή.

Ναι, όπως γράφει ο Παναγιώτης Πούτος, η Σώτη Τριανταφύλλου δεν είναι Σελίν. Δεν είναι ναζί, ούτε συνεργάτης των ναζί. Δεν προτρέπει σε βία και γιαυτό είναι απαράδεκτη, εκτός από γελοία, η μήνυση εναντίον της.

Η Σώτη Τριανταφύλλου δεν είναι ούτε Πόπερ ούτε Ηρόδοτος. Ευτυχώς, εδώ που τα λέμε, γιατί και ο Ηρόδοτος κινδυνεύει με μήνυση: στο πρώτο βιβλίο των Ιστοριών του αφού απαριθμεί διάφορα επεισόδια αρπαγής γυναικών από την Ασία προς την Ευρώπη και τούμπαλιν, πιστός στη νέα μέθοδο (πρώτα καταθέτω τις πληροφορίες και ύστερα διατυπώνω την εικασία μου για τη σημασία τους), καταλήγει: εἰ μὴ αὐταὶ ἐβούλοντο, οὐκ ἂν ἡρπάζοντο · αν δεν θέλανε, δεν θα έπεφταν θύματα αρπαγής (1.4.2.) Κοινώς, τα θέλανε. Ένα τέτοιο κατάφωρα σεξιστικό σχόλιο δεν μπορεί να γίνει ανεκτό και νομίζω πως ήρθε η στιγμή να διωχθούν οι κληρονόμοι του Ηρόδοτου και να απαλειφθεί η επίμαχη φράση από τα βιβλία, τουλάχιστον τα σχολικά.

* * *