zougla: Αόρατοι φόβοι

—του Γιάννη Παπαθεοδώρου για τη στήλη Ανώμαλα Ρήματα—

Ο Hao Jin δούλευε σε ένα επαρχιακό κινέζικο εργοστάσιο που παρασκεύαζε ιατρικές «μάσκες προσώπου». Όταν παραιτήθηκε τον προηγούμενο χρόνο από τη δουλειά, και επειδή η εταιρεία δεν μπορούσε να καταβάλει όλο το ποσό της πληρωμής του, ο Hao Jin έλαβε ως συμπληρωματική «αποζημίωση» 15.000 μάσκες. Πήρε τις μάσκες σπίτι του και τις παράτησε εκεί μέχρι που ξέσπασε η επιδημία του κορωνοϊού[1] στην περιοχή της Ουχάν. Όταν άκουσε πως υπάρχει έλλειψη στο είδος, κράτησε μερικές μάσκες για την οικογένεια και για τους συγχωριανούς του, ενώ τις υπόλοιπες τις χάρισε στους κατοίκους της περιοχής.[2] Είναι ένα δείγμα ανθρωπιάς, που μέσα στην απομονωμένη Ουχάν πήρε άλλες διαστάσεις, καθώς τα σχετικά αποθέματα έχουν ήδη εξαντληθεί. Η ιατρική «μάσκα προσώπου», αυτό το σύμβολό της ιδιωτικής υγιεινής και της ατομικής προνοητικότητας, έχει αρχίσει να γίνεται το πιο περιζήτητο κομμάτι ύφασμα σε πολλές περιοχές της Κίνας ∙ και όχι μόνο. Στις μεγάλες πρωτεύουσες της Δύσης και της Ανατολής, η εικόνα του πλήθους που φοράει ιατρικές «μάσκες προσώπου» στην καθημερινή του μετακίνηση, είναι πλέον ολοένα και πιο συχνή. Η εικόνα είναι επίσης ενδεικτική και για τις ψυχολογικές αντιδράσεις απέναντι στην απειλή της νέας νόσου. Ήδη στο Διαδίκτυο, οι επιστημονικές και οι ψευδο-επιστημονικές ιατρικές συμβουλές για τις ιατρικές μάσκες εναλλάσσονται αντιφατικά,[3] ενισχύοντας την αβεβαιότητα των πολιτών, που καλύπτουν προσωρινά τα πρόσωπά τους αλλά όχι και τους αόρατους φόβους τους.

Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, οι ιοί, όπως πρόσφατα παρατηρούσε ο Παντελής Μπουκάλας, μετατρέπουν τα σύγχρονα ΜΜΕ σε «ξενιστές»[4] για την επικράτηση του γενικευμένου άγχους και του κοινωνικού φόβου. Συνειδητοποιώντας ότι βρίσκονται διαρκώς εκτεθειμένοι σε μια μάζα «άγνωστων», μη αναγνωρίσιμων και ίσως απεριόριστων φορέων του ιού, χιλιάδες συμπολίτες μας συσπειρώνονται γύρω από ποικίλες διαδικτυακές κοινότητες, για να διαχειριστούν τη σχέση ανάμεσα στην ατομική αίσθηση και την κοινωνική διαχείριση του φόβου.[5] Ο φόβος, ιδιαίτερα εκείνος ο οποίος αφορά τους ιούς (και άρα το ενδεχόμενο μαζικών θανάτων), είναι μια συναισθηματική διεργασία που εγκαθιδρύει νέες πολιτισμικές ιεραρχίες και στερεότυπα, ευνοεί τον κοινωνικό αποκλεισμό και στιγματισμό, ενισχύει την ανορθολογική κινδυνολογία και τις «θεωρίες συνωμοσίας», ενώ παράλληλα παράγει νέους αφηγηματικούς τρόπους και εξιστορήσεις γύρω από την υποκειμενική και συλλογική εμπειρία της απειλητικής νόσου. Στον καιρό του Διαδικτύου, η «γλώσσα του άγχους» αποκτά τα νέα δικά της χαρακτηριστικά, ακριβώς επειδή ο ιός είναι καινούργιος και αόρατος.

Καθώς έμπαινε ο 21ος αιώνας, στο έξοχο βιβλίο της, η Σούζαν Σόνταγκ έθετε το καίριο ερώτημα αν η συνεχής οπτική αναπαράσταση και παρατήρηση του πόνου των Άλλων[6] μάς αφυπνίζει και μάς κινητοποιεί ή αν τελικά μάς οδηγεί τελικά σε μια συμπονετική αλλά μάλλον κοινότοπη αποστασιοποίηση και αδιαφορία. Το ερώτημα είναι ξανά επίκαιρο. Πράγματι, το Διαδίκτυο «έσπασε» την καραντίνα της απομονωμένης Ουχάν με ενθαρρυντικά μηνύματα υποστήριξης: «Wuhan, jiayou» (Κράτα γερά, Ουχάν!) Ωστόσο, παράλληλα με την εμφάνιση του κορωνοϊού, μια νέα επιδημία σαρώνει τα νέα κοινωνικά δίκτυα: η εκμετάλλευση του ιού για διαφημιστικούς λόγους, η παραγωγή fake news για τη δημόσια υγεία, τα ρατσιστικά και αντι-μεταναστευτικά σχόλια για συγκεκριμένες ομάδες πληθυσμού. Για άλλη μια φορά, οι φήμες και ο πανικός έχουν δημιουργήσει τη δική τους «ιο-πολιτική» (viral politics) που εξαπλώνεται στο Facebook, στο Twitter και στο Instagram πιο γρήγορα και από την ίδια τη νόσο. Η διάνοιξη πολλών και μικρών κυβερνοχώρων «επιβιωτισμού», ο ιομορφικός διαμοιρασμός της πληροφορίας (virality)[7] αλλά και το παρασιτικό συμπλήρωμά της αυτό-προβολής και του life-style,[8] διαμορφώνουν μια νέα σχέση ανάμεσα στον ιό της νόσου και στον ιό της πληροφορίας. Από τον Hao Jin έως τον influencer Fitness Oskar,[9] που φιλάει την κοπέλα του φορώντας μια ιατρική «μάσκα προσώπου», η απόσταση είναι μικρή και ταυτόχρονα μεγάλη. Δεν πρόκειται βέβαια για την απόσταση που χωρίζει την Ανατολή από τη Δύση αλλά για την απόσταση που χωρίζει την αλληλεγγύη από τον κυνισμό, την ώρα που η απρόβλεπτη θνησιμότητα των Άλλων συνδέεται με την κοινή μας θνητότητα.

[1] Για την ορθογραφική αποτύπωση του ιού στην καθομιλουμένη βλ. https://www.iefimerida.gr/ellada/koronaios-i-koronoios-i-mipos-telika-koronoios

[2] https://www.bbc.com/news/world-asia-china-51276496

[3] https://www.wsj.com/articles/chinese-authorities-promote-face-masks-but-some-experts-question-them-11580422149

[4] https://www.kathimerini.gr/1062454/opinion/epikairothta/politikh/h-die8nhs-twn-iwn

[5] Βλ. σχετικά, Joanna Bourke, Φόβος. Στιγμιότυπα από τον πολιτισμό του 19^ου και του 20ού αιώνα, μτφρ. Τρισεύγενη Παπαϊωάννου, Σαββάλας, Αθήνα, 2011, ιδίως σ. 489-493.

[6] Susan Sontang, Παρατηρώντας τον πόνο των Άλλων, μτφρ. Σεραφείμ Βελέντζας, Scripta, Αθήνα, 2003.

[7] Για τους όρους βλ. σχετικά το άρθρο του Μήτσου Μπιλάλη, «Ιο-πολιτική και ιστορική κουλτούρα», διαθέσιμο στο : http://www.chronosmag.eu/index.php/plls-pl-s-l.html

[8] https://www.lifo.gr/now/media/268508/koronaios-katakraygi-gia-toys-influencers-toy-instagram-poy-xrisimopoioyn-ton-io-gia-tin-provoli-toys

[9] https://www.dailymail.co.uk/news/article-7949457/Instagram-influencers-hijack-coronavirus-hashtag-increase-followers.html

* * *