zougla: Ώρες αργίας

—του Γιάννη Παπαθεοδώρου για τη στήλη Ανώμαλα Ρήματα—

Λένε πως κανένας συγγραφέας δεν θα ήθελε να δει το βιβλίο του να μπαίνει σε μια λίστα που θα πρότεινε «βιβλία για τις διακοπές» ή «βιβλία για την παραλία». Ωστόσο, ήδη από τα τέλη του 19^ου αιώνα, οι εφημερίδες και τα περιοδικά διαφήμιζαν τα «καλοκαιρινά μυθιστορήματα», τα οποία μάλιστα οι σχολιαστές συνέδεαν σταθερά με τις νεαρές αναγνώστριες, που έπρεπε να βρουν ένα τρόπο να αντιμετωπίσουν την άνοδο της θερμοκρασίας. Μερικά από αυτά τα μυθιστορήματα εξασφάλιζαν τη φαντασιακή φυγή σε ταξίδια – κυρίως στα νότια κλίματα- ενώ άλλα περιέγραφαν ιδανικούς έρωτες που συνήθως ολοκληρώνονταν με έναν μάλλον προβλέψιμο γάμο. Στα τέλη του 19^ου αιώνα, τα «καλοκαιρινά αναγνώσματα» προετοίμαζαν τη «συναισθηματική αγωγή» των κοριτσιών και των κυριών ενόψει του φθινοπώρου. Η αναγνωστική γεύση του καλοκαιριού, δεν είχε καμία σχέση με την «κλασική λογοτεχνία». Ήταν ωστόσο μια βουτιά στα βαθιά σε ώρες αργίας. Το παιχνίδι της ενηλικίωσης παιζόταν ανάμεσα σε λινά φορέματα, καπέλα, ομπρέλες ηλίου και γέλια όταν ο καλοκαιρινός αέρας σήκωνε πονηρά τις φούστες. Όπως εξηγεί η Donna Harrington Luecker στο βιβλίο της Books for Idle Hours: Nineteenth–Century Publishing and the Rise of Summer Reading[1], η νεωτερική επινόηση μιας νέας κατηγορίας ελεύθερου χρόνου, όπως οι «καλοκαιρινές διακοπές», έφεραν κυρίως τη μεσαία αστική τάξη αντιμέτωπη με νέες απολαύσεις αλλά και νέα άγχη. Τι πρέπει να διαβάζει μια γυναίκα τον Ιούλιο και τον Αύγουστο; Και πώς συνδυάζεται η ανάγνωση με τη θερινή μόδα; Τι πρέπει να φοράει ένα κορίτσι που διαβάζει, μοναχικά ή μαζί με φίλες, στις διακοπές; Ο Henry James που έβλεπε το καλοκαιρινό διάβασμα, όπως και το κέντημα, ως μια κατεξοχήν γυναικεία «παράσταση», ενθουσιαζόταν με το θέαμα των κοριτσιών που διαβάζουν σε μια αμμώδη παραλία, τονίζοντας τον αισθητικό (και μάλλον αισθησιακό) συνδυασμό της πνευματικής καλλιέργειας με την ενδυματολογική γοητεία.[2]

Η ενδυματολογική γοητεία της παραλίας ωστόσο ήταν ένα κάπως πιο σύνθετο θέμα και πάντως ένα πολύ πιο περίπλοκο θέαμα. Στο γύρισμα του 19^ου αιώνα και στις αρχές του 20ού αιώνα, καθώς οι κοινωνίες εξοικειώθηκαν περισσότερο με το κολύμπι στη θάλασσα, ο έμφυλος κώδικας των καλοκαιρινών διακοπών, εκτός από την απόλαυση της ανάγνωσης, είχε πλέον να αντιμετωπίσει και το «άγχος της αποκάλυψης». Το γυναικείο μαγιό, αφήνοντας σταδιακά γυμνά όλο και περισσότερα μέρη του σώματος, εξελισσόταν σε ένα επίδικο πολιτισμικό αντικείμενο. Από τα υφασμάτινα «κοστούμια» μέχρι τα κολλητά ολόσωμα μαγιό, η θερινή εμφάνιση των γυναικών στις παραλίες είχε προκαλέσει έναν αξιοσημείωτο «ηθικό πανικό» στον αστικό καθωσπρεπισμό. Το 1907, η Annette Kellerman, Αυστραλή κολυμβήτρια, συνελήφθη επειδή φόραγε ένα «αθλητικό» ολόσωμο μαγιό που δεν κάλυπτε τα γόνατά της, ενώ στη συνέχεια συνέχισε να προκαλεί με φωτογραφικές πόζες που διεκδικούσαν τη θερινή ελευθεριότητα του κορμιού της.[3] Όπως διαβάζουμε εξάλλου στις εφημερίδες της εποχής, το 1921, η συγγραφέας Louise Rosine από το Atlantic City στην Αμερική φυλακίστηκε επειδή εμφανίστηκε σε παραλιακό δρόμο με τις καλτσοδέτες δεμένες κάτω από τα ακάλυπτα γόνατα της.[4]

Αυτός ο ακήρυχτος πόλεμος τέλειωσε το 1946, όταν στη Γαλλία λανσαρίστηκε η μόδα του μπικίνι.[5] Το «μικρότερο ύφασμα στον κόσμο» δεν άλλαξε μόνο την ιστορία του γυναικείου σώματος αλλά και τις διακοπές των ανθρώπων της μεταπολεμικής εποχής.[6] Στη δεκαετία του ’60, το «itsy bitsy teeny weeny» στυλ είχε επιβληθεί σχεδόν σε όλες παραλίες. Οι άπειρες παραλλαγές που ακολούθησαν (monokini, tankini, bandini και v-kini) έδωσαν νέα ώθηση στο προϊόν, ενώ την κύρια διαφημιστική εκστρατεία υπεράσπισης του μπικίνι ανέλαβε κυρίως το σινεμά.[7] Από την Ursula Andress μέχρι τη Halle Berry, το μπικίνι με τη «σκανδαλώδη» ομορφιά του έγινε το σύμβολο των θερινών «μοντέρνων καιρών».

Η ιστορία του μαγιό από το περιοδικό Οικογένεια (22 Ιουλίου 1953)
Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ

Στις μέρες μας, οι λίστες με βιβλία που πρέπει να διαβαστούν στην παραλία πληθαίνουν. Ειδικά το «beach read» για γυναίκες έχει γίνει ένα ιδιαίτερο είδος ανάγνωσης, με ειδικές κατηγορίες αποδεκτών[8]∙ ενίοτε πολύ απομακρυσμένων από τη διαδρομή των αναγνωστριών και των κολυμβητριών που περιγράψαμε. Στη διπλανή ξαπλώστρα, πάντως, οι γυναίκες εξακολουθούν να ξεφυλλίζουν ανέμελα τα βιβλία τους, χωρίς να περιμένουν την αιφνιδιαστική εμφάνιση κάποιου πουριτανού λογοκριτή της ενδυμασίας τους ή των αναγνωστικών προτιμήσεών τους. Όπως τα σημάδια του μαγιό έτσι και τα σημάδια της παραλίας αποτυπώνονται πάνω στο «σώμα» του κειμένου, αφήνοντας στις σελίδες των βιβλίων μικρά αποτυπώματα: σταγόνες από αντηλιακό, βότσαλα, μικρά πετραδάκια, κόκκους από άμμο, πρόχειρους σελιδοδείκτες από καλάμια και μικρά ξύλα, νοτισμένες λέξεις από μια βουτιά στη θάλασσα. Τα υλικά ίχνη της καλοκαιρινής ανάγνωσης ξεχωρίζουν στη βιβλιοθήκη. Όταν τα βιβλία θα γυρίσουν —αν γυρίσουν— πάλι στη θέση τους, το ηλιοκαμένο σώμα με τα άσπρα σημάδια από το μαγιό θα είναι το μοναδικό αναλογικό ίχνος που θα θυμίζει αυτή την κατακερματισμένη και ελλειπτική ανάγνωση.

Roland Barthes. Biscarosse, Landes, 1932

Πώς κοιτάζει κανείς όμως ένα τέτοιο σώμα; Στην Απόλαυση του κειμένου, ο Ρολάν Μπάρτ υποστήριζε προκλητικά ότι αναγνωστική απληστία μπορεί να μετατρέψει ακόμη και την ψυχαγωγία σε δημιουργία: «μοιάζουμε έτσι με τον θεατή του καμπαρέ που ανεβαίνει στην σκηνή κι επιταχύνει το στριπτήζ της χορεύτριας, βγάζοντάς της μάνι-μάνι τα ρούχα, αλλά με τη σειρά, δηλαδή: με το σέβας από τη μια, αλλά κι επισπεύδοντας από την άλλη την τελετουργία». Απ’ όσο γνωρίζω, σώζεται μόνο μια εφηβική φωτογραφία του στην παραλία∙ με αμάνικη μπλούζα και παντελόνι. Όταν αργότερα ο Μπαρτ έγραφε το Φωτεινό Θάλαμο, ένα έργο σαφώς εμπνευσμένο από το L’ Imaginaire του Σαρτρ, δεν είχε ιδέα ποια θα ήταν η μελλοντική τύχη του υπαρξισμού στις παραλίες.