zougla: Αίμα, βιβλιοσκώληκες, μπούστα και πισινοί: η μυστική ζωή των βιβλιοθηκών

Η ιστορία των βιβλιοθηκών είναι γεμάτη με αξιοσημείωτες ανακαλύψεις οι οποίες υπερβαίνουν τα ίδια τα βιβλία – οι βιβλιοθήκες περιέχουν τη σάρκα μας, την ψυχή μας και τους ίδιους μας τους εαυτούς

—του Stuart Kells*| Μετάφραση για το dim/art: Γιώργος Θεοχάρης—

Πρόσφατα είχα το προνόμιο να ταξιδέψω σε όλο τον κόσμο για να γράψω ένα βιβλίο σχετικά με τις βιβλιοθήκες. Η συγκυρία ήταν εξαιρετική: μετά από τον βραχύβιο τρόμο που προκάλεσαν τα ψηφιακά βιβλία, τα χάρτινα βιβλία είναι και πάλι στη μόδα και οι βιβλιοθήκες έχουν ξαναγίνει οι χώροι που επιθυμούν να επισκέπτονται οι βιβλιόφιλοι.

Το ταξίδι μου έμοιαζε με το προσκύνημα ενός βιβλιόφιλου του 18ου αιώνα. Κατά τη διάρκειά του, παρατήρησα δύο τάσεις που αλλάζουν τον τρόπο που σκεφτόμαστε για τα παλιά βιβλία και τις παλιές βιβλιοθήκες.

Η πρώτη έχει να κάνει με μια εντονότερη εστίαση στην έρευνα προέλευσης. Από ποια χέρια έχουν περάσει αυτά τα βιβλία; Πώς χρησιμοποιούσαν τα βιβλία οι κάτοχοί τους, πώς σημείωναν στα περιθώρια, πώς τα προστάτευαν; Αυτή η τάση της βιβλιογραφίας συμβάλλει σε μια πιο ανθρώπινη σχέση με τα παλιά βιβλία.

Η άλλη τάση έχει να κάνει με την απομάκρυνση από τις παραδοσιακές ιδέες τις σχετικές με το κατά πόσον ένα βιβλίο είναι αξιόλογο ή όχι, και με την παραδοσιακή διάκριση λογοτεχνίας και παραλογοτεχνίας. Εξαιτίας αυτής της τάσης, δείγματα παραλογοτεχνίας –από εκείνα των οποίων τα εξώφυλλα κοσμούν, όπως το θέτει o Allen Lane των Penguin Books, «μπούστα και πισινοί»– έχουν διεισδύσει σε συλλογές σπάνιων βιβλίων. Οι φτηνές, χαρτόδετες εκδόσεις αστυνομικών και επιστημονικής φαντασίας χαίρουν σήμερα της εκτίμησης σεβαστών ιδρυμάτων όπως το Smithsonian, το Houghton και η Βρετανική Βιβλιοθήκη.

Οι παραδοσιακοί βιβλιογράφοι και βιβλιοθηκονόμοι πιθανότατα αισθάνονται ντροπή για την εισβολή της παραλογοτεχνίας, η οποία διεκδικεί χώρο στα ράφια, αλλά και μερίδιο στη λογοτεχνική επιρροή. Εντούτοις, η παραλογοτεχνία όχι μόνο δεν απομονώνεται και δεν περιθωριοποιείται βάσει των παλιών προτύπων λογιοσύνης και βιβλιοθηκονομίας, αλλά το περί αυτής ενδιαφέρον εξαπλώνεται. Οι κλάδοι της παραδοσιακής βιβλιογραφίας και βιβλιοθηκονομίας αναμορφώνονται και μεταλλάσσονται επί τη βάσει μιας παραλογοτεχνικής νοοτροπίας.

Με δυο λόγια, στα βασικά θέματα της παραλογοτεχνίας συγκαταλέγονται η λαγνεία, το σεξ, το έγκλημα, η προδοσία και η εξαχρείωση. Οι χαρακτήρες της παραλογοτεχνίας είναι άνθρωποι επικίνδυνοι, διπρόσωποι, σκάρτοι. Και όμως, το κέρδος από την όντως εντυπωσιοθηρική επανεξέταση τέτοιων βιβλίων και των παράφερνών τους είναι μια νέα ιστορία των παλιών βιβλίων· μια ιστορία ανθρώπινη, ακατάστατη, συναρπαστική και τρομακτική, διάσπαρτη με επιθυμίες, εγκληματικότητα, ηρωισμούς και παρακμή.

Η ιστορία των βιβλιοθηκών είναι πλούσια σε μεταφορικές αναφορές βιβλίων που ήταν αντικείμενα πόθου, φυλακισμένα, όπλα, ελιξίρια και πλάσματα της μυθοπλασίας. Είναι, όμως, επίσης πλούσια σε πραγματικά, μη μεταφορικά πλάσματα. Πολλά πράγματα είναι γνωστά για τα οικοσυστήματα και τη βιοποικιλότητα των βιβλιοθηκών. Η πανίδα των βιβλιοθηκών –όπως οι βιβλιοσκώληκες, οι κοριοί και τα μικροβρώματα– είναι από καιρό αντικείμενο μελέτης. Παρ’ όλα αυτά, ένας ελάχιστα γνωστός υποτομέας έρευνας επικεντρώνεται στην ανθρώπινη βιολογία των βιβλιοθηκών.

Όταν η Σύλβια Πλαθ έκαψε από εκδίκηση τα προσωπικά έγγραφα του Τεντ Χιουζ, τα είχε πρώτα πασπαλίσει με δικές του νιφάδες πιτυρίδας και κομμένα νύχια. Όταν ο αυστραλός βιβλιόφιλος και βιβλιοδέτης Ρίτσαρντ Γκρίφιν έπεσε με το αυτοκίνητό του πάνω σ’ ένα τραμ, λέγεται ότι έβαψε με το αίμα του πολλά από τα πλέον πολύτιμα βιβλία του (η φιλενάδα του Γκρίφιν προσπάθησε να πνίξει μερικά από τα υπόλοιπα στην μπανιέρα).

Σήμερα ψάχνουν σε βιβλία του 17^ου αιώνα για το DNA του Σαίξπηρ – ή πιθανώς του Φράνσις Μπέικον ή του Χένρι Νέβιλ ή του Έντουαρντ ντε Βερ– για να λύσουν το αίνιγμα τού ποιος έγραψε τα σαιξπηρικά έργα. Τεστ DNA γίνονται επίσης σε βιβλιοθήκες για να ταυτοποιηθούν υλικά που έχουν χρησιμοποιηθεί στη βιβλιοπαραγωγή. (Λέγεται ότι υπάρχουν γαλλικά βιβλία δεμένα με το δέρμα – το αποκαλούμενο και «αριστοκρατικό δέρμα»– εκτελεσμένων στη γκιλοτίνα.)

Οι άνθρωποι είναι παρόντες στα βιβλία τους και με άλλους τρόπους. Τα βιβλία διαμορφώνουν τους χαρακτήρες μας και μας καθορίζουν ως υποκείμενα: σκεφτείτε τον νεαρό Μαρκήσιο ντε Σαντ να διαβάζει την επικίνδυνα επιδραστική βιβλιοθήκη του ελευθεριάζοντος θείου του Αβά ντε Σαντ. Ή τον ουαλό ανθρακωρύχο να διαβάζει για πρώτη φορά ένα μπλε Pelican και να βιώνει την πολιτική του αφύπνιση.

Οι προσωπικότητες και οι καθημερινές συνήθειες των βιβλιογράφων του 19^ου αιώνα, όπως ο Τόμας Φρόγκνολ Ντίμπντιν, ήταν αδιαχώριστες από την ένθερμη αγάπη για τα βιβλία. Πιο πρόσφατα, ο Τζον Τσαρλς Γκίλκι χρησιμοποίησε κλεμμένες επιταγές και αριθμούς υπεξαιρεμένων πιστωτικών καρτών για να αγοράσει βιβλία, έτσι ώστε να γίνει σωστός κύριος με βιβλιοθήκη κατάλληλη για κυρίους, όπως εκείνες που είχε δει σε ταινίες με τον Σέρλοκ Χολμς.

Τα βιβλία μπορούν να αιχμαλωτίσουν τις ψυχές μας – με την καλή έννοια. Σκεφτείτε όλους εκείνους τους καλόγερους, τους ενθουσιασμένους με την ιερή αποστολή της εικονογράφησης χειρογράφων. Ή τον Τζακ Κέρουακ και τον Μαρκήσιο ντε Σαντ να καταγράφουν τα πάθη τους σε χειρόγραφα ρολά. Πώς να αισθάνθηκε άραγε ο Τόμας Κάρλαϊλ όταν το μοναδικό του χειρόγραφο της ιστορίας της γαλλικής επανάστασης καταστράφηκε κατά λάθος; Είπε στον Τέννυσον: «Ένιωσα σαν να κολυμπούσα χωρίς νερό».

Η ιστορία των βιβλιοθηκών είναι γεμάτη από αξιοσημείωτες ανακαλύψεις συχνά σκανδαλωδών βιβλίων – όπως το εξαιρετικά σπάνιο αντίτυπο του Sodom, or the Quintessence of Debauchery, το οποίο ανήκε στον Ρίτσαρντ Χέμπερ, ή την Απόκρυφη Ιστορία του Προκόπιου, η οποίο βρέθηκε στο Βατικανό, όπου αποκαλύπτεται η διεφθαρμένη ζωή του αυτοκράτορα Ιουστινιανού και της συζύγου του Θεοδώρας.

Στις ιδιωτικές βιβλιοθήκες, μοιραζόμαστε με τα βιβλία ιδιαιτέρως προσωπικές μας στιγμές. Η Τζάνετ Γουίντερσον έκρυβε στα εσώρουχά της βιβλία του Φρόυντ και του Ντ.Χ. Λόρενς για να τα διαβάζει στην τουαλέτα. Πολλοί βιβλιόφιλοι επιλέγουν να πεθάνουν με τα βιβλία τους. Πολλοί αιρετικοί έχουν πεθάνει, ακούσια, με τα βιβλία τους. Μετά τη λεηλασία της μεγάλης βιβλιοθήκης του Μαζαρίνου το 1652, ο βιβλιοθηκάριος και φύλακάς της Γκαμπριέλ Νοντέ έκλαιγε απεγνωσμένος, επειδή αγαπούσε τη βιβλιοθήκη «όπως ένας πατέρας αγαπάει το μοναχοπαίδι του».

Η καταστροφή βιβλίων αποτελεί βασικό λογοτεχνικό μοτίβο. Βιβλία καίγονται στον Δον Κιχώτη, στο Φαρενάιτ 451, στο Όνειρο του Σκιπίωνα, στην Άννα των Αγρών και σε όλα τα μυθιστορήματα του Μανουέλ Βάθκεθ Μονταλμπάν με ήρωα τον Πέπε Καρβάλιο. Παρά τις πολυάριθμες επαναλήψεις, η καύση βιβλίων εξακολουθεί να έχει μια έντονη συναισθηματική δύναμη.

4896

Το εσωτερικό της ιστορικής Βιβλιοθήκης Μόρτλοκ, στη Εθνική Βιβλιοθήκη της Βόρειας Αυστραλίας. (Alamy Stock Photo)

Στον Ποιητή, ο συγγραφέας-βιβλιοθηκάριος Χόρχε Λουίς Μπόρχες έγραψε μια παραβολή για έναν άνθρωπο που περνάει όλη του τη ζωή ταξιδεύοντας ανά την υφήλιο. Από τα μέρη που επισκέπτεται, ο ταξιδιώτης συλλέγει ένα πλήθος εικόνων – ζώα, τοπία, μηχανές, αστέρια, συνταξιδιώτες. Τελικά, στα πρόθυρα του θανάτου του, συνειδητοποιεί ότι η συλλογή αυτή των εικόνων συνθέτει μία νέα εικόνα – το ίδιο του το πρόσωπο.

Μόνον αφού είχα τελειώσει την περιοδεία μου στις βιβλιοθήκες και το βιβλίο μου ήμουν σε θέση να δω την εικόνα που αναδυόταν από το πολτώδες συνονθύλευμα των βιβλιοϊστοριών. Η εικόνα αυτή δεν είναι τίποτα λιγότερο από μια καινούρια κατανόηση της χρησιμότητας των βιβλιοθηκών – οι βιβλιοθήκες δεν έχουν να κάνουν με την τέχνη, την αρχιτεκτονική, την εκπαίδευση, την πολιτική, την αρχαιοδιφία, την ψηφιοποίηση ή την επιστήμη της πληροφορικής, όχι. Οι βιβλιοθήκες έχουν να κάνουν με τον ουμανισμό και την αυτοσυντήρηση.

Αυτή η νέα εικόνα συντίθεται από όλες τις βιβλιοθήκες που περιέχουν τη σάρκα μας, τους εαυτούς μας και τις ψυχές μας. Γιατί ταραζόμαστε τόσο όταν βλέπουμε βιβλία να καίγονται; Γιατί τα βιβλία είμαστε εμείς.

* Ο Στιούαρτ Κελς είναι ο συγγραφέας του βιβλίου The Library: A Catalogue of Wonders (Text Publishing) που κυκλοφόρησε στις 28/7/2017