zougla: Το ελληνικό «αποτύπωμα» στο CERN

Πέμπτη 2 Ιουλίου 2015

Το ελληνικό «αποτύπωμα» στο CERN

—της Ελένης Χατζηχρήστου*—

Η Ελλάδα είναι ένα από τα 12 ιδρυτικά κράτη-μέλη του CERN, με συνεχή και συστηματική παρουσία της ελληνικής επιστημονικής κοινότητας στην έρευνα και στις σημαντικές ανακαλύψεις που πραγματοποιούνται στο κέντρο εδώ και 60 χρόνια. «Η σημασία και τα οφέλη της ελληνικής συμμετοχής μπορούν να εντοπιστούν σε τρεις άξονες: στην ισότιμη συμμετοχή της χώρας στη διεθνή ερευνητική και επιστημονική κοινότητα, στην εκπαίδευση δεκάδων νέων φοιτητών και ερευνητών και τη μετεκπαίδευση επιστημόνων και, τέλος, στη μεταφορά σημαντικής τεχνογνωσίας προς την ελληνική βιομηχανία μέσω των συνεργαζόμενων ελληνικών πανεπιστημιακών ερευνητικών ομάδων και τη δυνατότητα ανάπτυξης καινοτόμων προϊόντων που μπορούν να έχουν θετικά αποτελέσματα για την ελληνική οικονομία», λέει ο Εμμ. Τσεσμελής, ανώτατος φυσικός και αναπληρωτής επικεφαλής του γραφείου Διεθνών Σχέσεων του CERN και επισκέπτης καθηγητής Σωματιδίων και Επιταχυντικής Φυσικής στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. «Η πίστη στη σπουδαιότητα της βασικής έρευνας και η αξία της επιστήμης ως κοινωνικού αγαθού που δεν πρέπει να παραγνωρίζουμε μπορεί να έχουν πολλαπλά οφέλη για τη χώρα μας», προσθέτει.

Παράδοση

Στα προγράμματα του CERN συμμετέχουν σήμερα πάνω από 150 Ελληνες μόνιμοι ερευνητές, μεταδιδάκτορες, υποψήφιοι διδάκτορες, διπλωματικοί/τεχνικοί και διοικητικοί φοιτητές, με ποσοστά συμμετοχής που διαρκώς αυξάνουν ώς και 160% την τελευταία πενταετία. «Οι εξαιρετικές επιδόσεις των Ελλήνων πειραματικών και θεωρητικών φυσικών στο διεθνές, επιστημονικά σκληρό και ανταγωνιστικό, περιβάλλον του CERN, με αναφορές, διακρίσεις, βραβεία και χορηγίες, έχουν δημιουργήσει μια σημαντική διαχρονική ερευνητική παράδοση 60 χρόνων στη χώρα μας», αναφέρει ο καθηγητής Ε. Γαζής. Και συνεχίζει: «Οι θεωρητικοί φυσικοί από τα τμήματα Φυσικής των ελληνικών πανεπιστημίων και ΕΜΠ, καθώς και Ελληνες σε ξένα πανεπιστήμια των ΗΠΑ και Ευρώπης, αποτελούν μέρος της παγκόσμιας πρωτοπορίας στην ανάπτυξη και εξέλιξη των θεωριών για τη Σωματιδιακή Φυσική. Οι πειραματικές ερευνητικές ομάδες του ΕΜΠ και των Πανεπιστημίων Αθήνας και Θεσσαλονίκης συμμετέχουν στο πείραμα ATLAS του LHC με την κατασκευή συστήματος 130 ανιχνευτικών θαλάμων μιονίων MDT, αλλά και στην αναζήτηση νέας φυσικής για υπερσυμμετρικά σωματίδια, πρωτοστατώντας στην ανάπτυξη, σχεδίαση και υλοποίηση ενός νέου πρότυπου καινοτομικού ανιχνευτή Micro-Megas που θα εγκατασταθεί στο ATLAS το 2018. Παράλληλα, η ερευνητική ομάδα του ΕΜΠ έχει συμμετάσχει στην ανακάλυψη του μποζονίου Higgs, με διεθνή έπαινο για την εργασία υποψήφιου διδάκτορα του ΕΜΠ στο θέμα αυτό. Επίσης, οι πειραματικές ομάδες των Παν/μίων Αθήνας, Ιωαννίνων και “Δημόκριτου” συμμετέχουν στον πείραμα CMS με αντίστοιχες πρότυπες καινοτομικές κατασκευές ανιχνευτών πυριτίου και ηλεκτρονικών, ενώ συμμετέχουν και στις φάσεις αναβάθμισης του πειράματός τους στο πρόγραμμα σκανδαλισμού (trigger). Η ερευνητική ομάδα του ΕΜΠ είναι επίσης η ελληνική ομάδα που συντονίζει ερευνητικές δραστηριότητες για την ανάπτυξη των επόμενης γενιάς επιταχυντικών συστημάτων του CERN, με μεταφορά τεχνολογίας στην εγχώρια βιομηχανία και επέκταση σε ιατρικές εφαρμογές», καταλήγει ο καθηγητής Ε. Γαζής.

Πρωταρχικές μορφές ύλης

«Ελληνικές ομάδες συμμετέχουν και σε άλλα πειράματα του CERN, όπως στο ALICE το οποίο μελετά μια πρωταρχική μορφή ύλης η οποία επικράτησε στο σύμπαν αμέσως μετά τη Μεγάλη Εκρηξη, στο CAST που προσπαθεί να ανιχνεύσει υποψήφια σωματίδια σκοτεινής ύλης, στο n_TOF που ειδικεύεται στη μελέτη νετρονίων στη διαχείριση ραδιενεργών αποβλήτων, καθώς και στο ISOLDE σε πειράματα Πυρηνικής και Αστροσωματιδιακής Φυσικής με σημαντικές εφαρμογές», επισημαίνει ο καθηγητής Εμμ. Τσεσμελής.

Η Σχολή Εφαρμοσμένων Μαθηματικών και Φυσικών Επιστημών (ΣΕΜΦΕ) του ΕΜΠ γιόρτασε φέτος τα 15 χρόνια της με σημαντικές εκδηλώσεις, μεταξύ των οποίων την απόφαση για αναγόρευση ως επιτίμων διδακτόρων του ΕΜΠ του François Englert (βραβείο Νομπέλ Φυσικής 2013) και του Rolf-Dieter Heuer (γενικού διευθυντή του CERN). «Στη ΣΕΜΦΕ υπάρχουν οι ομάδες Θεωρητικής Φυσικής Στοιχειωδών Σωματιδίων, Πειραματικής Φυσικής Υψηλών Ενεργειών και Πειραματικής Πυρηνικής Φυσικής, με συνολικά 16 μέλη ΔΕΠ, οι οποίες πλαισιώνονται από σημαντικό αριθμό επιστημονικών συνεργατών και μεταπτυχιακών φοιτητών», λένε οι καθηγητές Ε. Γαζής και Ν. Τράκας.

Πρόβλημα με την ετήσια συνδρομή

Τα ιδρύματα ΕΜΠ, ΟΠΑ και ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτος» συμμετέχουν στο ευρωπαϊκό δίκτυο μεταφοράς τεχνολογίας HEPTECH (www.heptech.org) με ιδιαίτερη συμμετοχή ελληνικών εταιρειών σε ειδικά προγράμματα υψηλής τεχνολογίας, που έχουν αρχίσει να εγκαθίστανται στη χώρα μας. «Τέτοια έργα αποτελούν μια άλλη μορφή μεταφοράς υψηλής τεχνολογίας από το CERN στη χώρα μας με παράλληλη χορήγηση τεχνικής βοήθειας και τεχνικής επίβλεψης», λέει ο καθηγητής Ε. Γαζής.

Δύο από αυτά είναι: ο κόμβος υπολογιστών GRID επιπέδου TIER-2 στο ΤΕΙ Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης και το CERN-Business Incubation Center στο Τεχνολογικό Πάρκο «Τεχνόπολις» της Θεσσαλονίκης. Τα δύο αυτά επιτεύγματα, πλήρως αποπερατωμένα και σε λειτουργία, εγκαινιάστηκαν στις αρχές Ιουνίου 2015. Επίσης έχουν δρομολογηθεί η ίδρυση Κέντρου Αριστείας για Διάγνωση του Καρκίνου και Αδρονική Θεραπεία στη Θεσσαλία, στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο Λάρισας, με την πιλοτική λειτουργία θεραπείας του καρκίνου με πρωτόνια, και σχεδιάζεται η ανάπτυξη ιατρικού επιταχυντή στο CERN για την παραγωγή ιατρικών ισοτόπων για προσεχή εγκατάσταση σε δημόσιο νοσοκομείο της χώρας.

Τα τελευταία 20 χρόνια έχει αναπτυχθεί μια σημαντική και συνεχής συνεργασία των ελληνικών πειραματικών ερευνητικών ομάδων που δραστηριοποιούνται στο CERN με ελληνικές εταιρείες. Διοργανώθηκαν πολλές εκδηλώσεις για τη διασύνδεση των ελληνικών βιομηχανικών εταιρειών με τμήματα και διευθύνσεις του CERN, οι οποίες συντέλεσαν στην ανάθεση από το CERN προγραμμάτων προμήθειας τεχνολογικού υλικού σε ελληνικές εταιρείες, κάτι ιδιαίτερα σημαντικό στη σημερινή δύσκολη συγκυρία που βρίσκεται η χώρα μας. «Συνοπτικά, οι συνολικές επιστροφές με ελληνικά βιομηχανικά προϊόντα και υπηρεσίες από το CERN προς τη χώρα έχουν αυξηθεί σημαντικά από το 2005, με μεγαλύτερη τιμή το 2012 στα βιομηχανικά προϊόντα και το 2013 στις τεχνολογικές υπηρεσίες», επισημαίνει ο καθηγητής Ε. Γαζής.

Εκπαίδευση

Η ελληνική επιστημονική κοινότητα συμμετέχει με μεγάλη επιτυχία και στα εκπαιδευτικά προγράμματα του CERN, έχοντας συνολικά στο ενεργητικό της σήμερα 92 νέους εκπαιδευόμενους ερευνητές από όλες τις ειδικότητες και βαθμίδες εκπαίδευσης. Είναι χαρακτηριστικό ότι τον Μάρτιο του 2015 για πρώτη φορά πραγματοποιήθηκε στο CERN εκπαίδευση μιας ολόκληρης τάξης του μεταπτυχιακού τμήματος του ΤΕΙ Ανατ. Μακεδονίας-Θράκης. Από το 2008 έως και το 2015, 940 καθηγητές μέσης εκπαίδευσης από όλη την Ελλάδα παρακολούθησαν διαλέξεις από Ελληνες ερευνητές του CERN, επισκέφθηκαν τις μοναδικές πειραματικές υποδομές και συμμετείχαν σε ειδικές εργαστηριακές ασκήσεις με συντονιστή τον καθηγητή Ε. Γαζή. Κι ακόμη, 2.000-3.000 Ελληνες μαθητές και φοιτητές πραγματοποιούν εκπαιδευτικές εκδρομές στο CERN κάθε χρόνο.

Δυστυχώς από το 2013 και μετά άρχισε να σημειώνεται σημαντική πτώση, αφού η Ελλάδα σταμάτησε να καταβάλλει πλήρως την ετήσια συνδρομή της στο CERN. «Καταβάλλονται πολλές προσπάθειες να αρθεί η φθίνουσα πορεία του δείκτη επιστροφών από το 2013 και μετά, ιδιαίτερα με την εκπόνηση ειδικού προγράμματος συμμετοχής της χώρας (πανεπιστήμια και βιομηχανίες) σε υψηλής τεχνολογίας προγράμματα του CERN για την αναβάθμιση της φωτεινότητας (High Luminosity) της δέσμης του επιταχυντή LHC, την τεχνολογική αναβάθμιση του επιταχυντή CLIC και την ανάπτυξη επιταχυντών με ιατρικές και βιομηχανικές εφαρμογές, που αναμένεται να εγκριθεί τον Σεπτέμβριο 2015 από την οικονομική επιτροπή του συμβουλίου», λέει ο καθηγητής Ε. Γαζής.

Βρισκόμαστε σε μια εξαιρετικά κρίσιμη στιγμή για την ελληνική συμμετοχή, οφείλοντας ένα μέρος της συνδρομής του 2013 και ολόκληρες τις συνδρομές του 2014 και 2015, δημιουργώντας ένα χρέος που φθάνει τα 40 εκατομμύρια CHF. «Βάσει του καταστατικού του οργανισμού, είναι ορατή ή πιθανότητα να απολέσει η χώρα μας το προνόμιο του κράτους-μέλους στο επόμενο συμβούλιο. Σε μια τέτοια περίπτωση, οι συνέπειες θα είναι τραγικές για την ελληνική συμμετοχή, καθώς παγώνουν όλες οι σχετικές δραστηριότητες των ελληνικών ομάδων, ερευνητικών και βιομηχανικών», επισημαίνει ο καθηγητής Ε. Γαζής.

Η ελληνική επιστημονική κοινότητα κρούει κώδωνα κινδύνου προς όλες τις κατευθύνσεις καθώς η χώρα μας, ύστερα από 60 χρόνια ενεργού παρουσίας, κινδυνεύει να βρεθεί εκτός CERN!

Έμπνευση για την οθόνη

Οι περισσότεροι θα θυμούνται τη φιάλη… αντιύλης που υποτίθεται ότι κλέβουν κάποιοι από τις εγκαταστάσεις του CERN στη Γενεύη, στην ταινία «Αγγελοι και δαίμονες», βασισμένη στο μυθιστόρημα «Ιλουμινάτι» (εκδ. Λιβάνης) του Νταν Μπράουν. Η ίδια φιάλη θα ανατιναχτεί στο φινάλε της ταινίας, πάνω απ’ το Βατικανό, η αντιύλη έρχεται σε επαφή με την ύλη και προκαλείται μια βιβλικής πνοής έκρηξη που οπτικά παραπέμπει τόσο στη Μεγάλη Εκρηξη των αστροφυσικών όσο και στη Γένεση της Παλαιάς Διαθήκης.

Γενικά, το CERN εμπνέει μυθιστοριογράφους και κινηματογραφιστές και όχι μόνο. Για παράδειγμα, στη σειρά γκράφικ νόβελ «Steins Gate» το CERN παρουσιάζεται ως… SERN, στο οποίο γίνονται πειράματα ταξιδιών στον χρόνο με σκοτεινούς σκοπούς.

Επίσης, το CERN αποτελεί σκηνικό επεισοδίου της δημοφιλέστατης κωμικής σειράς «The Big Bang Theory», ενώ στο μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας «Flashforward», αποδίδεται λογοτεχνικά η αναζήτηση του μποζονίου Χιγκς.

Τέλος, η φοιτητική ταινία «Decay» παρουσιάζει τα πειράματα του CERN ως την αιτία για να μετατραπούν οι άνθρωποι σε… ζόμπι. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι υπεύθυνοι του CERN έδωσαν την άδεια και η ταινιούλα γυρίστηκε στο εσωτερικό των εγκαταστάσεων της Γενεύης.

Video και animation

Η Διεθνής Ομάδα Εκλαΐκευσης Φυσικής Στοιχειωδών Σωματιδίων IPPOG (International Particle Physics Outreach Group) παράγει πλούσιο εκπαιδευτικό υλικό (εκλαϊκευτικά άρθρα, video και animations, εκπαιδευτικά λογισμικά) που παρέχεται ελεύθερα στους εκπαιδευτικούς ανεξαρτήτως εθνικότητας. Η Ελληνική Ομάδα Εκλαΐκευσης είναι μέλος της IPPOG και αποτελείται από επιστήμονες/ερευνητές των πανεπιστημίων και ερευνητικών κέντρων της Ελλάδας και του εξωτερικού, με συντονιστή τον καθηγητή Θεωρητικής Φυσικής του ΕΜΠ Νίκο Τράκα. «Είναι υποχρέωσή μας να ενημερώνουμε το ευρύ κοινό για την έρευνα που γίνεται εντός και εκτός Ελλάδας στη σωματιδιακή φυσική. Μέλη της ομάδας μας δίνουν ενημερωτικά σεμινάρια σε μαθητές, καθηγητές Μ.Ε., φοιτητές και ευρύ κοινό, διοργανώνουν εκδηλώσεις με μορφή Master Classes (http://ift.tt/1elwsYQ) και διατηρούν ενημερωμένο ιστότοπο (http://ift.tt/1zXWggK)», αναφέρει ο καθηγητής Ν. Τράκας.

* Η κ. Ελένη Χατζηχρήστου είναι Δρ. Αστροφυσικής.

Πηγή: Η Καθημερινή

* * *