zougla: Το άλμπουμ του χρόνου

—του Γιάννη Παπαθεοδώρου για τη στήλη Ανώμαλα Ρήματα—

Το πρόσφατο trendy meme “10 years challenge” συνεχίζει να σαρώνει το διαδίκτυο, επιβάλλοντας συγκριτικά τις εξεικονισμένες όψεις του εαυτού μέσα στον ιδιότυπο χρόνο του «πριν» και «μετά». Αν εξαιρέσει κανείς τις προφανείς μεταμορφώσεις (αλλαγές στυλ, αφηγήσεις προόδου, επιτυχίες καριέρας στη show biz κλπ, παρωδίες), το ίδιο το αυτό-μιμητικό είδος[1] αποτελεί οργανικό τμήμα μιας ευρύτερης κυβερνο-σημειωτικής με θέμα τον αυτοβιογραφικό χρόνο: προσωπικές πληροφορίες, διαδικτυακά αρχεία, επιλεκτικές ταξινομήσεις του βίου. Στη σύγχρονη ιο-πολιτική (viral politics) του διαδικτύου, η «φυσική» βιωματική εμπειρία του εαυτού έχει οριστικά πια χαθεί, αφού είναι διαρκώς αποσπασμένη από κάθε μετρήσιμο και ιστορικό διάστημα χρόνου. Σε αυτή την εκτεχνολογημένη έκθεση του εαυτού, οποιαδήποτε θεμελίωση του έγχρονου βίου ξεκινάει από την ίδια την ηδονή της αναπαράστασης. Κατά κάποιο τρόπο, είτε οι φωτογραφίες δείχνουν την «απαράλλαχτη» Ζωζώ Σαπουντζάκη είτε το πόσο άλλαξαν οι πολιτικοί και οι τραγουδιστές, περιγράφουν μια χωροχρονική αντίληψη που εκκινεί πάντα από την ευχαρίστηση να βλέπει κάποιος τον «δικό του» χρόνο ανάμεσα στη στιγμή και τη συνέχεια.

Το θέμα δεν είναι καινούργιο. Ο Θωμάς Ακινάτης το είχε θέσει ως ερώτημα, ήδη από τον Μεσαίωνα, με θεολογικούς όρους: «utrum delectatio sit in tempore» («η τέρψη είναι συνυφασμένη με το χρόνο»).[2] Το ενδιαφέρον στη σύγχρονη εκδοχή του ερωτήματος είναι πως ο αυτοβιογραφικός χρόνος του διαδικτύου δεν απευθύνεται ούτε στην αιωνιότητα ούτε βέβαια στην ιστορία. Είναι ένας χρόνος «στιγμιαίος» αλλά πάντα πλήρης και δήθεν αυθεντικός. Είναι ο «γνήσιος» χρόνος που επιτρέπει σε ένα υποκείμενο να νιώθει αναλλοίωτο μέσα στην αλλαγή∙ ακόμη και με μερικές ρυτίδες, σιλικόνες και μπότοξ. Η ροή του χρόνου καταργείται, ακριβώς επειδή οι φωτογραφίες του εαυτού έχουν ήδη μπει σε μια διαδικασία διαδικτυακής αναστύλωσης στην οποία η ανάμνηση είναι ήδη μια ρευστή εξαγγελία του μέλλοντος. Στο “10 years challenge”, η αυτοβιογραφία είναι η «οπτική επαναπροώθηση ενός στιγμιαίου γεγονότος», που παρέχει ένα πιστοποιητικό αλήθειας για ένα παρελθόν μέσα στο μέλλον.

Ο Καβάφης μάλλον δε θα συμφωνούσε μάλλον με αυτή την ψηφιακή αφήγηση: «Το γήρασμα του σώματος και της μορφής μου / είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι», γράφει στη «Μελαγχολία του Ιάσονος Κλεάνδρου ποιητού εν Κομμαγηνή∙ 595 μ.Χ,». Και προστρέχει στα φάρμακα της ποίησης για να «μη νοιώθεται η πληγή». Με τον δικό του ποιητικό τρόπο, ο Καβάφης υποστηρίζει πως μόνο η ιστορία έχει κάποιο νόημα για την ανθρώπινη ύπαρξη. Και επειδή η ιστορία δεν μπορεί να είναι η προέκταση ενός απέραντου γραμμικού χρόνου στον οποίο αντικατοπτρίζεται ο αναλλοίωτος εαυτός, μιλάει για όλες αυτές τις διαδοχικές και διαφορετικές στιγμές του παρελθόντος που τις αιχμαλώτισε ο λόγος του μέσα από την έννοια της χρονικής απόστασης. Ακριβώς επειδή μέσα σε αυτή την απόσταση βλέπει μια απελευθερωτική λειτουργία κατανόησης του εαυτού. Αντίθετα με όσα φαίνεται να προβάλλει το διαδικτυακό “10 years challenge”, η κατανόηση του χρόνου προϋποθέτει την απόσταση και όχι την εγγύτητα.

Πρόσφατα ωστόσο, η Κέιτ Ο’ Νιλ, που ασχολείται ειδικά με τις βιωματικές εμπειρίες των ανθρώπων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έδωσε μια νέα διάσταση στο ζήτημα. Και αν το “10 years challenge” είναι ένα κόλπο για την «υποκλοπή» προσωπικών δεδομένων; «Σε πολλές εκδόσεις του meme, από τους χρήστες ζητούνταν να ανεβάσουν την πρώτο φωτογραφία προφίλ τους, μαζί με την παρούσα φωτογραφία προφίλ, ή μια εικόνα από 10 χρόνια πριν, μαζί με την τωρινή φωτογραφία προφίλ. Οπότε ναι, αυτές οι εικόνες υπάρχουν, έχουν ένδειξη ώρας ανεβάσματος, πολλοί έχουν πολλές από αυτές και οι περισσότερες είναι δημόσια προσβάσιμες». Με άλλα λόγια, «χάρη σε αυτό το meme, υπάρχει τώρα ένα πολύ μεγάλο dataset προσεκτικά επιλεγμένων φωτογραφιών ανθρώπων από 10 χρόνια πριν και από τώρα».[3] Το θέμα άνοιξε από μόνο του μια νέα και ενδιαφέρουσα συζήτηση, που δεν μπορεί να παρουσιαστεί εδώ, έστω και συνοπτικά. Ας μείνουμε επομένως στο κεντρικό ζήτημα. Ο αυτοβιογραφικός χρόνος των ανθρώπων μέσα στο διαδίκτυο είναι ίσως η μεγαλύτερη πηγή δεδομένων για όλες τις αναδυόμενες τεχνολογίες. Η μία όψη του προβλήματος είναι η προστασία όλων αυτών των προσωπικών δεδομένων. Η άλλη όψη ωστόσο είναι να σκεφτούμε πώς μέσα σε αυτόν τον ποσοτικοποιημένο χρόνο του διαδικτύου, το παρελθόν και το παρόν διαιρείται σε μικρά εκστασιακά χρονικά θραύσματα. Σε αυτό το νέο διαδικτυακό άλμπουμ φωτογραφιών και εμπειριών, ξαναγίνεται επίκαιρο το παλιό ερώτημα του Σεφέρη: «ποιος θα μας λογαριάσει την απόφαση της λησμονιάς»; Το «δικαίωμα στη λήθη», ένα δικαίωμα που μόλις άρχισε να συζητιέται εδώ και λίγα χρόνια στην ευρωπαϊκή νομοθεσία για το διαδίκτυο, μοιάζει να είναι το πραγματικό challenge της καινούργιας ψηφιακής εποχής.

[1] Για το θέμα βλ. Μήτσος Μπιλάλης, Το παρελθόν στο Διαδίκτυο. Εικόνα, τεχνολογία και ιστορική κουλτούρα στη σύγχρονη Ελλάδα (1994-2005), Historein, 2015. Το βιβλίο είναι διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση : file:///C:/Users/user/Downloads/%CE%A4%CE%BF%20%CE%A0%CE%B1%CF%81%CE%B5%CE%BB%CE%B8%CF%8C%CE%BD%20%CF%83%CF%84%CE%BF%20%CE%94%CE%AF%CE%BA%CF%84%CF%85%CE%BF%20-%20%CE%9C%CE%AE%CF%84%CF%83%CE%BF%CF%82%20%CE%9C%CF%80%CE%B9%CE%BB%CE%AC%CE%BB%CE%B7%CF%82.pdf

[2] https://books.google.gr/books?id=hzxpDwAAQBAJ&pg=PT323&lpg=PT323&dq=utrum+delectatio+sit+in+tempore&source=bl&ots=fce1WwG8tm&sig=ACfU3U3UN3GJvwHXY1lcfMFLG0DoODET_Q&hl=el&sa=X&ved=2ahUKEwjX5K-K5MPgAhU5xMQBHeUVC70Q6AEwAHoECAEQAQ#v=onepage&q=utrum%20delectatio%20sit%20in%20tempore&f=false

[3] https://www.huffingtonpost.gr/entry/yiati-to-10-year-challenge-sto-facebook-mporei-na-men-einai-kai-toso-athoo-mia-endiaferoesa-apopse-sto-wired_gr_5c409bd7e4b041e98ffb7b2b

* * *

Εδώ άλλες αναρτήσεις από την κατηγορία Ανώμαλα ρήματα