zougla: Ο τοτεμικός χαρακτήρας του Σ. Τσιόδρα και άλλες αστείες ιστορίες

—του Γιώργου Τσακνιά για τη στήλη Παροράματα και ημαρτημένα—

Από τον George Frazer και το εμβληματικό Golden Bough μέχρι τον Claude Lévi-Strauss και τον Παναγή Λεκατσά, οι ανθρωπολόγοι περιέγραψαν αναλυτικά και ερμήνευσαν το φαινόμενο του τοτεμισμού· ο καθένας με τα εργαλεία του και από τη σκοπιά του, προφανώς, συμφωνούν ωστόσο λίγο πολύ ότι το «τοτέμ» είναι κατά κανόνα ένα ζώο ή φυτό με μαγική (κυριολεκτικά) σημασία και λειτουργία για κάποια κοινότητα ανθρώπων. Φυσικά συνδέεται με τον ανιμισμό (την αντίληψη ότι «και τα άψυχα έχουν ζωή», για να το πούμε απλά). Συνδέεται επίσης με ταμπού που αφορούν κυρίως τον γάμο (εξωγαμία των μελών της κοινότητας) και με την τροφή: απαγόρευση κατανάλωσης τροφής προερχόμενης από το ζώο-τοτέμ ή το φυτό-τοτέμ, επειδή η κοινότητα «προέρχεται» από αυτό.

Αυτά, μέχρι προχθές. Διότι προχθές, η Κατέ Καζάντη ανέτρεψε τα δεδομένα και στο άρθρο της με τίτλο «Ο τοτεμικός χαρακτήρας του Σ. Τσιόδρα και άλλες σκοτεινές ιστορίες» μας πληροφορεί ότι κάθε λογής επιστήμονες, οι οποίοι κατέχουν γνώσεις λιγάκι απρόσιτες στο μέσο άνθρωπο —γιατροί, μαθηματικοί κ.ο.κ.— στις σύγχρονες κοινωνίες τείνουν να λάβουν θέση τοτέμ. Σημαία κάθε φυλής, αν πειράξεις την αυθεντία τους, είναι σαν να πειράζεις τη συλλογική υπερηφάνεια. Πίσω από αυτή την ιερότητα, και υπό τον ίσκιο της, λαμβάνουν χώρα, όμως, πάμπολλες, μικρές και μεγάλες, ιστορίες εκμετάλλευσης και κερδοφορίας. Όχι, ίσως, με τη συμμετοχή τους, σίγουρα όμως με την ανοχή τους. Επινοήματα της μεταμοντέρνας κοινωνίας, η οποία, συχνά πυκνά, χρειάζεται μυστικιστικά σύμβολα για να διατηρήσει τη συνοχή της, οι σύγχρονοι άνθρωποι – τοτέμ πέφτουν στην παγίδα: βάζουν πλάτες σε όλες εκείνες τις αντιδραστικές μεταρρυθμίσεις που πάντα λαμβάνουν χώρα στις καταστάσεις «έκτακτης ανάγκης».

Δηλαδή, μετά τον κορονοϊό δεν θα τρώμε Τσιόδρα, ούτε θα παντρευόμαστε συγγενείς του.

Η Κατέ Καζάντη σε τρομαχτική σύγχυση ανακατεύει τις έννοιες «τοτέμ» (που δεν είναι αυτό που νομίζει), «αυθεντία» (που είναι το κατ’ αρχήν επίδικο του Διαφωτισμού, εκατοντάδες ή και χιλιάδες χρόνια μετά τα τοτέμ), «μυστικισμός» (που είναι κάτι επίσης ιστορικά άσχετο με την εποχή του τοτεμισμού), «επιστήμη» (που, όπως και να το κάνουμε, είναι η επιστήμη), «μεταμοντέρνα κοινωνία» (που δεν είναι τίποτα συγκεκριμένο) και «αντιδραστικές μεταρρυθμίσεις» (που είναι αυτό εναντίον του οποίου θα ήθελε να επιχειρηματολογήσει), απλώς και μόνο διότι της φάνηκε ωραία ιδέα να τις βάλει όλες μαζί σε ένα άρθρο για τον Τσιόδρα. Από τη σούπα που προκύπτει δεν λείπει ούτε ο Νίκος Ζαχαριάδης, η αναφορά στον οποία είναι συγκαλυμμένα επικριτική, από τα αριστερά βέβαια, αλλά προσεχτικά: τόσο όσο.

Επιχειρήματα που να στηρίζουν αυτό που προσπαθεί να πει υπάρχουν ελάχιστα στο άρθρο. Στην πραγματικότητα, το πιο ισχυρό είναι η καθυστέρηση στο κλείσιμο των εκκλησιών, σε αντιδιαστολή με την ταχύτητα με την οποία έκλεισαν τα σχολεία — μια παρατήρηση, δηλαδή, που και ακριβής να είναι απέχει έτη φωτός από το να συνιστά επιχείρημα που στηρίζει όντως τις «διαπιστώσεις» της αρθρογράφου, πόσο μάλλον να «αποδομεί δημόσια» τον Σ. Τσιόδρα, πράγμα που θεωρεί «καθήκον», όπως δηλώνει στο κλείσιμο του κειμένου. Αν όντως ήθελε (και μπορούσε) να τον αποδομήσει, θα έπρεπε να αποδομήσει αποτελεσματικά τις πολιτικές που εκείνος εκπροσωπεί — για να χρησιμοποιήσω γλώσσα που ενδεχομένως καταλαβαίνει. Αλλά δεν το κάνει. Αντ’ αυτού, προσπαθεί να εξηγήσει την τοτεμική λειτουργία της αντιδραστικής μεταρρύθμισης.

Όλα αυτά θα ήταν άκρως «μεταμοντέρνα», αν δεν ήταν απλή αμορφωσιά.

* * *