zougla: Το βιβλίο των καταστροφών

Η Νίκη Κωνσταντίνου-Σγουρού και η Μαρία Τοπάλη διαβάζουν βιβλία για παιδιά και τα συζητούν μεταξύ τους — γραπτά. Κάθε Τρίτη!

Μαρία Ανδρικοπούλου: Το βιβλίο των καταστροφών
Εικονογράφηση: Μυρτώ Δεληβοριά
Εκδόσεις Καλέντης, 2022

Η Μαρία στη Νίκη:

Είναι μια μίνι-εγκυκλοπαίδεια των καταστροφών, φυσικών και ανθρωπογενών. Οπότε ναι, τα βρίσκεις όλα μέσα: φυσικές επιστήμες και ιστορία, σεισμούς και γενοκτονίες, το Άουσβιτς και το Τσέρνομπιλ, τη Μικρασιατική Καταστροφή και τις πυρκαγές του 2007, το Μάτι, ακόμα και τον Covid· και κανένα χαριτωμένο κουτσομπολιό εποχής, όπως αυτό με τη Μαίρη Σέλεϊ και τη γέννηση του «Φρανκενστάιν» το 1816, το «έτος δίχως καλοκαίρι» εξαιτίας του ηφαιστείου που εξερράγη το 1815 στο όρος Ταμπόρα της Ινδονησίας. Η οργάνωση αυτής της γνώσης είναι πολύ φιλική προς τον χρήστη. Όχι μονάχα για τις ανθρωπογενείς αλλά ακόμη και για τις φυσικές καταστροφές, υπάρχουν σημειώσεις περιθωρίου πχ. με ιστορικές αναφορές μεγάλων σεισμών, στον πλανήτη και στη χώρα μας. Σε κάθε κεφάλαιο υπάρχει μια γοητευτική περιήγηση στη σχετική μυθολογία, όπου, και πάλι, δεν περιοριζόμαστε στους ευκλεείς ημών προγόνους. Καμία και κανείς μετά την ανάγνωση του βιβλίου αυτού δεν θα ξεχάσει ότι «οι Ιάπωνες πίστευαν πως τους σεισμούς τους προκαλούσε ένα τεράστιο γατόψαρο που ζούσε στα έγκατα της γης». Εκτός από αυτό, σε κάθε κεφάλαιο, επίσης, υπάρχει λεξικό των σχετικών όρων. Για παράδειγμα, στο κεφάλαιο «Υδρομετεωρολογικές καταστροφές & κλιματική κρίση» το «λεξικό» περιλαμβάνει τους ορισμούς για το κλίμα, την κλιματική αλλαγή και το φαινόμενο του θερμοκηπίου. Η εικονογράφηση με τα ζεστά χρώματα και τα κολάζ είναι σχεδόν μια παράλληλη αφήγηση. Ίσως κάποια παιδιά θα νιώσουν πρώτα τη δική της έλξη, κι ύστερα θα τραβήξει την προσοχή τους εκείνο το καταπληκτικό αφρικανικό παραμύθι με το κολιμπρί που «επιχειρεί» ως πυροσβέστης με τη μια και μοναδική σταγόνα νερό που κουβαλά στο ράμφος του – πάλι σε ένα είδος σημείωσης περιθωρίου. Όπως και τους «αγγέλους της λάσπης», τους εθελοντές που το 1966 έσπευσαν από όλη την Ευρώπη για να διασώσουν ό,τι μπορούσε να σωθεί στην πλημμυρισμένη Φλωρεντία, τους διαβάζoυμε ως εξαιρετικό δείγμα της κοινωνίας των πολιτών, και μάλιστα της ευρωπαϊκής. Αν έπρεπε να πω ποια είναι η μεγαλύτερη αρετή του βιβλίου θα έλεγα: η διάδοση και η εμπέδωση του ορθολογικού πνεύματος. Χωρίς να μάχεται ρητά τις θεωρίες συνωμοσίας, που τόσο γόνιμο έδαφος βρίσκουν στην περιρρέουσα των εκάστοτε καταστροφών ατμόσφαιρα, πετυχαίνει με ήπιο, βελούδινο τρόπο, να δείξει πως οι καταστροφές υπήρχαν και θα υπάρχουν, πως εξηγούνται, πως σε έναν βαθμό μπορούν να προληφθούν και να αντιμετωπιστούν. Ναι, εννοείται πως έχει και χρήσιμες οδηγίες πολιτικής προστασίας στο τέλος κάθε κεφαλαίου. Δεν είμαι σίγουρη ότι είναι γραμμένο σε γλώσσα κατανοητή για παιδιά 9 ετών και άνω, όπως το προτείνει ο εκδότης. Νομίζω ότι εκεί λιγάκι μειονεκτεί. Είναι ωραία γραμμένο, αλλά σε μάλλον πολύ απαιτητικά ελληνικά. Φαντάζομαι ότι προϋποθέτει 12χρονους και μάλιστα διαβασμένες/ους. Μπαίνω στον πειρασμό να σκεφθώ πώς θα μπορούσε να ξαναγράψει κανείς κομμάτια του βιβλίου αυτού πιο απλά και πιο ελκυστικά για μικρές αναγνώστριες/τες. Από την άλλη, ίσως είναι ιδιαίτερα χρήσιμο για γονείς και εκπαιδευτικούς.

Η Νίκη στη Μαρία:

Είχα μεγάλη περιέργεια να διαβάσω τα σχόλιά σου για αυτό το βιβλίο και νομίζω πως συμφωνώ σε όλα. Διαβάζοντάς το, ένιωσα ικανοποιημένη, όπως κι εσύ. Σκέφτηκα με ανακούφιση πως έχω ένα βιβλίο-σύντροφο για τα αντίστοιχα μαθήματα του σχολείου. Φυσικά και συγκράτησα το μεγάλο γατόψαρο, όπως και τις χελώνες-αρμόδιες για το κουβάλημα της γης. Δεν έχω να προσθέσω πολλά, λοιπόν. Ίσως μόνο ένα.

Αναγνωρίζω πως η γλώσσα του βιβλίου είναι ιδιαίτερα απαιτητική, όπως άλλωστε και το θέμα του, το οποίο η Μαρία Ανδρικοπούλου προσεγγίζει συστηματικά και επιστημονικά, και καταλαβαίνω πως ενδεχομένως να μην απευθύνεται σε παιδιά εννιά χρονών (τριτάκια και τεταρτάκια, δηλαδή), αλλά να θέλει αναγνώστριες της έκτης, ίσως και των πρώτων τάξεων του γυμνασίου. Και συμφωνώ εν μέρει, αλλά από την άλλη, θαυμάζω αυτόν τον τρόπο γραφής και την απόφαση να απευθυνθείς στα παιδιά με ωριμότητα και καθαρότητα, «σαν να είναι ενήλικες» που χρειάζεται να επεξεργαστούν μια δύσκολη πληροφορία, η οποία έτσι κι αλλιώς πλανάται διαρκώς πάνω από τα κεφάλια τους – σκληρή και ασαφής. Πιστεύω πως η απόφαση αυτή είναι συνειδητή και επιτρέπει στο βιβλίο να διατηρήσει όλες τις άλλες αρετές του, τον επιστημονικό του χαρακτήρα, τη σαφήνεια, τη χρηστικότητα, αλλά και το βάθος του. Θα ήθελα πολύ διακριτικά να σημειώσω πως ίσως να αγχώσει κάποια από τα παιδιά (μικρά ή και πολύ μεγάλα), οπότε θα βοηθούσε μια ανάγνωση τμηματική, σαν εμβολιασμός, ώστε να ελεγχθούν τα όρια. Η καλή γνώση καταπολεμά τον πανικό, αλλά όχι πάντα. Έμαθα πάρα πολλά διαβάζοντάς το: δεν είχα απολύτως καμία εικόνα για πολλά από αυτά που αναφέρονται μέσα και δεν νομίζω να μπορούσα να οργανώσω τόσο διακριτά τις πληροφορίες ή να παραθέσω τόσο επίκαιρα θέματα με αυτή τη ψυχραιμία και χωρίς υπεραπλούστευση. Πιστεύω πως το βιβλίο λειτουργεί ακριβώς χάρη σε αυτή του τη γλώσσα και την ανάλογη οργάνωσή του. Αντίστοιχα λειτουργεί και η εικονογράφηση, την οποία βρήκα φανταστική. Είναι μια εικονογράφηση πετυχημένα διακειμενική, που συνδέει αυτά που λέγονται με τις αναπαραστάσεις τους στην τέχνη. Μια εικονογράφηση που δεν επεξηγεί χρωματιστά, αλλά στέκεται σαν σημείωση, σαν συμπλήρωμα της φαντασίας, σαν σημάδι στον χάρτη και σαν τη λάμπα από την Γκερνίκα του Πικάσο. Θα ήμουν τρομερά χαρούμενη αν έμοιαζαν κάπως έτσι τα σχολικά βιβλία. Αν είχαμε αυτές τις αναφορές και την αφορμή να τις επεξεργαστούμε. Για όποια τάξη και βαθμίδα.