Μικροϊστορίες των επιστημών και της φιλοσοφίας
—του Γιώργου Θεοχάρη—
Εσείς το ξέρετε ότι ο άνθρωπος δεν έχει πατήσει ποτέ το πόδι του στη Σελήνη; Ότι οι εβραίοι που δούλευαν στους Δίδυμους Πύργους ειδοποιηθήκαν να μην πάνε στη δουλειά τους στις 11/9/2001; Ότι ο Έλβις ζει; Ότι μας ψεκάζουν; Ασφαλώς και τα ξέρετε αυτά (και άλλα πολλά), εδώ βοά ο κόσμος. Ίσως όμως να μην ξέρετε ότι η Γη είναι επίπεδη!
Έτσι τουλάχιστον ισχυρίζεται ο ράπερ ΒοΒ (ποιος; )[i], ο οποίος τώρα τελευταία βομβαρδίζει το Twitter με αποδείξεις[ii] ότι η Γη είναι επίπεδη. Οι αποδείξεις του είναι βασικά δύο ειδών: (α) ο ορίζοντας είναι ίσιος, και (β) όλοι όσοι προσπάθησαν να πείσουν την ανθρωπότητα ότι η Γη είναι σφαιρική ήταν μασόνοι. Το πρώτο είναι αυταπόδεικτο: όλοι βλέπουν ότι ο ορίζοντας είναι ίσιος. Το δεύτερο είναι εξίσου αυταπόδεικτο: όλοι αυτοί που λύσσαξαν να μας ταΐσουν τις ψευτιές τους (λ.χ., Πυθαγόρας, Κοπέρνικος, Γαλιλαίος, Κέπλερ, Νεύτων), στα πορτρέτα τους[iii] εμφανίζονται να χρησιμοποιούν διαβήτη – και όλοι ξέρουν ότι χρήστης διαβήτη = μασόνος. Τι δεν καταλαβαίνετε;
Μπροστά σε τέτοιες αδιάσειστες αποδείξεις, η επιστήμη σηκώνει τα χέρια ψηλά (κι αρχίζει τις φάπες). Ευτυχώς που υπάρχουν άνθρωποι όπως ο ράπερ ΒοΒ, αλλιώς μπορεί να ξεκινάγαμε για τον γύρο του κόσμου και ξαφνικά να φτάναμε στην άκρη του και να πέφταμε στο έρεβος, οι άσχετοι. Ο ράπερ ΒοΒ ξέρει! Τους έπιασε στα πράσα. Η Γη είναι επίπεδη, τελεία και παύλα. (Τζάμπα ο κόπος του Ερατοσθένη να υπολογίσει την περιφέρεια της Γης τον 3ο αιώνα π.Χ.!) Η συνωμοσία που εξυφαίνεται εδώ και τρεις χιλιετίες είναι πολύ καλά στημένη, αλλά έχουσιν γνώσιν οι φύλακες. Όλα καλά, εκτός από ένα (δισεκατομμύριο καμένους νευρώνες): ο ράπερ ΒοΒ δεν μας λέει τον σκοπό αυτής της συνωμοσίας, δηλαδή τι λόγο έχουν οι συνωμότες να πείσουν εμάς, τα πρόβατα, ότι ντε και καλά η Γη είναι σφαιρική· αλλά σίγουρα θα υπάρχει λόγος, δεν μπορεί! Το λέει ο ράπερ ΒοΒ αφού! SNAFU[iv].
Για να γυρίσει ο ήλιος θέλει δουλειά πολλή, που λέει κι ο ποιητής. Ευτυχώς ο ράπερ ΒοΒ δεν είναι μόνος. Ο ράπερ ΒοΒ (γεν. 1988, έτσι;) είναι Αμερικάνος. Ένας στους τέσσερις Αμερικάνους αγνοεί ότι η Γη γυρίζει γύρω από τον Ήλιο.[v] Προσοχή: αγνοεί, όχι δεν πιστεύει. Αλλά να μην τα ρίξουμε όλα στους Αμερικάνους: ένας στους τρεις Έλληνες πιστεύει ότι μας ψεκάζουν.[vi] Τι δεν καταλαβαίνετε;
Αφού πιάσαμε τις θεωρίες συνωμοσίας, να βάλω κι εγώ το λιθαράκι μου: δεν αποκλείεται ο ράπερ ΒοΒ να μην είναι ο πανηλίθιος που εμφανίζεται να είναι, αλλά ένας ξύπνιος τυπάκος που βρήκε αυτόν τον τρόπο να τραβήξει πάνω του τα φώτα της δημοσιότητας. Ασχολούνται μαζί του έγκυρα περιοδικά (π.χ., Spiegel) και εφημερίδες (π.χ., Guardian). Διαφήμιση με μηδενικό κόστος – ας είναι καλά τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης. Αυτή η εξήγηση μού φαίνεται πιθανότερη: δεν μπορεί να είναι τόσο μπετόβλακας!
Εν πάση περιπτώσει, αρκετά με τον ράπερ ΒοΒ. Προτιμώ να σας πω για τους «μασόνους» που ξεκίνησαν όλη αυτή την ιστορία με τη Γη που όχι μόνο είναι τάχα σφαιρική, αλλά γυρίζει και γύρω από τoν Ήλιο από πάνω! Δηλαδή, έλεος!
Οι αρχαίοι Έλληνες ήξεραν ότι η Γη είναι σφαιρική, αλλά οι περισσότεροι πίστευαν ότι βρισκόταν στο κέντρο του κόσμου (μια δοξασία που παρέμεινε κυρίαρχη μέχρι την Αναγέννηση). Η παλαιότερη ενδιαφέρουσα αστρονομική θεωρία αποδίδεται στον Φιλόλαο, έναν Πυθαγόρειο που έζησε στον Κρότωνα τον 5ο αιώνα π.Χ. Σύμφωνα με αυτήν, ο κόσμος είναι σφαιρικός και πεπερασμένος. Στο κέντρο του κόσμου βρίσκεται το κεντρικό πυρ (σημ.: δεν εννοούσε τον Ήλιο), γύρω από το οποίο περιστρέφονται σε κυκλικές τροχιές η Γη και όλοι οι άλλοι πλανήτες, και οι απλανείς αστέρες. Όλα τα ουράνια σώματα έχουν σφαιρικό σχήμα. Με άλλα λόγια, οι Πυθαγόρειοι ισχυρίζονταν ότι ο κόσμος δεν ήταν ούτε γεωκεντρικός ούτε ηλιοκεντρικός. Η Γη δεν ήταν παρά ένας πλανήτης που μαζί με όλα τα άλλα ουράνια σώματα περιστρεφόταν γύρω από μία εστία που βρισκόταν στο κέντρο του κόσμου. Τα ενδιαφέρονται σημεία της θεωρίας αυτής δεν είναι λίγα: (α) κυκλικές τροχιές ουρανίων σωμάτων γύρω από ένα κέντρο· (β) διάκριση μεταξύ πλανητών και απλανών αστέρων· (γ) η Γη είναι σφαιρική, κινείται και δεν είναι το κέντρο του κόσμου. Εδώ να σημειωθεί ότι το (α) προϋπήρχε ως έννοια, λ.χ., στις ιδέες του Εμπεδοκλή· το (β) επίσης προϋπήρχε στις ιδέες του προσωκρατικού Αναξαγόρα· τέλος, ως προς το (γ), το σημαντικό είναι ότι η θεωρία του Πυθαγόρειων παγίωσε στην αντίληψη του αρχαίου κόσμου ότι η Γη είναι σφαιρική (γιατί για τη σφαιρικότητα του σύμπαντος συνολικά είχε ήδη μιλήσει ο Παρμενίδης). Στην αρχαιοελληνική γραμματεία μετά τον 5ο αιώνα π.Χ., όλοι οι άξιοι λόγου συγγραφείς (εκτός από τους ατομιστές, ίσως) θεωρούσαν ότι η Γη είναι σφαιρική. (Είπαμε: μασόνοι! Για να δείτε τι γατόνια ήταν οι πρόγονοί μας: υπήρξαν μασόνοι προ μασονίας.)
Εντούτοις, στην αρχαιότητα υπερίσχυσε η γεωκεντρική άποψη (θα δούμε στη συνέχεια τους λόγους). Επειδή όμως η παρατήρηση έδινε και στοιχεία που δεν συμφωνούσαν με τη θεωρία, άρχισαν τα κόλπα (αρχής γενομένης με τον Εύδοξο τον Κνίδιο, σπουδαίο αστρονόμο, μαθηματικό και φιλόσοφο του 4ου αιώνα π.Χ.). Με φαντασία αναμφίβολα αξιοζήλευτη, επιδόθηκαν στη διαδικασία σώζειν τα φαινόμενα – δηλαδή, εφεύρισκαν θεωρητικά μοντέλα για να εξηγήσουν τα ανεξήγητα έτσι ώστε να μην καταρρεύσει σύσσωμη η βασική θεωρία. (Θεμιτή η προσπάθεια – μέχρι την αλλαγή Παραδείγματος, όπως θα έλεγε ο Kuhn.) Υπήρξαν όμως (τουλάχιστον) δύο αστρονόμοι που έφτασαν πολύ κοντά στην αλήθεια (όπως την ξέρουμε σήμερα): ο Αρίσταρχος και ο Σέλευκος.
Ο Αρίσταρχος ο Σάμιος (π.310-π.230 π.Χ.) έβαλε στον Ήλιο στο κέντρο του συστήματος και τη Γη (μαζί με τους άλλους πλανήτες ενδεχομένως, αν και αυτό δεν επιβεβαιώνεται από τις πηγές) να περιστρέφεται γύρω του σε κυκλική τροχιά. Την ηλιοκεντρική θεωρία του Αρίσταρχου διέσωσε ο Αρχιμήδης (στην πραγματεία του Ψαμμίτης), συνεπώς η εγκυρότητα της πηγής είναι δεδομένη. Γράφει ο Αρχιμήδης:
«Αντιλαμβάνεσαι, [βασιλιά Γέλων,] ότι από τους περισσότερους αστρονόμους “κόσμος” καλείται η σφαίρα, η οποία έχει κέντρο της το κέντρο της γης και ακτίνα ίση προς την ευθεία η οποία συνδέει το κέντρο του ήλιου με το κέντρο της γης. Αυτά τα έχεις, όντως, διδαχθεί από τις αποδείξεις που έχουν δημοσιεύσει οι αστρονόμοι. Αλλά ο Αρίσταρχος ο Σάμιος, δημοσίευσε συγγράμματά του με υποθέσεις, όπου, από τις προκείμενες, συνάγεται ότι ο κόσμος είναι πολλές φορές μεγαλύτερος από εκείνον που είπαμε πρωτύτερα. Διότι υποθέτει ότι από τους αστέρες οι μεν απλανείς και ο ήλιος μένουν ακίνητοι, η δε γη περιφέρεται γύρω από τον ήλιο κατά περιφέρεια κύκλου, ο οποίος [κύκλος] κείται στο μέσο της διαδρομής· ότι η σφαίρα των απλανών αστέρων, η οποία κείται περί το αυτό κέντρο όπως ο ήλιος, είναι τόσο μεγάλη, ώστε ο κύκλος, κατά τον οποίο υποθέτει [ο Αρίσταρχος] ότι περιφέρεται η γη, έχει τέτοια αναλογία προς την απόσταση των απλανών, όση έχει το κέντρο της σφαίρας από την επιφάνεια».
Πολύ προχωρημένος ο Αρίσταρχος. Είδαμε πριν ότι ο προγενέστερος Φιλόλαος είχε ήδη βγάλει τη Γη από το κέντρο του κόσμου, αλλά η άποψή του δεν επικράτησε. Επίσης, ο Ηρακλείδης ο Ποντικός, προσπαθώντας να σώσει τα φαινόμενα, είχε πει ότι ο Ερμής και η Αφροδίτη (οι πλέον απείθαρχοι εκ των πλανητών) είχαν ηλιοκεντρικές τροχιές. Παρ’ όλα αυτά, η ιδέα του Αρίσταρχου να βάλει τον Ήλιο στο κέντρο ολόκληρου του συστήματος, δεν είχε προηγούμενο.
Για μεν τον Αρίσταρχο ξέρουμε από τον Αρχιμήδη. (Σώζεται μία πραγματεία του Αρίσταρχου, με τίτλο Περί μεγεθών και αποστημάτων Ηλίου και Σελήνης, αλλά είναι άσχετη με το ηλιοκεντρικό σύστημα). Αλλά φαίνεται πως τον ακολούθησε κι άλλος. Ο ιστορικός Πλούταρχος από τη Χαιρώνεια (1ος αιώνας μ.Χ.) αναφέρει ότι την ιδέα της περιστροφής και περιφοράς της Γης υποστήριξαν ο Αρίσταρχος, παρουσιάζοντάς την ως υπόθεση («ὑποτιθέμενος μόνον») και ο Σέλευκος από τη Σελεύκεια, διατυπώνοντάς την ως βεβαιότητα («καί ἀποφαινόμενος»). Έργο του Σέλευκου δεν σώζεται, αλλά εκτός από τον Πλούταρχο τον αναφέρει και ο Στράβων (π.63 π.Χ-π.23 μ.Χ.), άρα είναι υπαρκτό πρόσωπο, κι ας μην ξέρουμε πολλά γι’ αυτόν.
Η Σελεύκεια ήταν μια πόλη επί του Τίγρη ποταμού, άρα ο Σέλευκος ήταν Έλληνας (έγραφε ελληνικά, αυτό εννοώ) χαλδαϊκής ή βαβυλωνιακής καταγωγής. Προφανώς ήταν μαθηματικός και αστρονόμος. Έζησε τον 2ο αιώνα π.Χ. Από τις πηγές μαθαίνουμε ότι είχε λύσει πολλά αστρονομικά προβλήματα της εποχής του με κυρίαρχο εκείνο της περιστροφής της Γης γύρω από τον άξονά της και γύρω από τον Ήλιο. Επίσης ήταν ο πρώτος που συσχέτισε τις παλίρροιες με τις φάσεις της Σελήνης. Συγκεκριμένα, παρατηρώντας επί μακρόν τις περιοδικές ανισότητες που παρουσίαζαν οι παλίρροιες στην Ερυθρά Θάλασσα αποκάλυψε τον λόγο δημιουργίας τους, συνδέοντάς τις με τις διάφορες θέσεις της Σελήνης στο ζωδιακό κύκλο.
Ας δούμε το σχετικό με το θέμα μας απόσπασμα από τον Πλούταρχο. Ο λόγος είναι για τον Πλάτωνα. Αναρωτιέται ο Πλούταρχος:
«Ποιο εκ των δύο θεωρούσε ο Πλάτων: τη γη ακίνητη ή την έθετε σε κίνηση με τον ίδιο τρόπο, όπως ακριβώς τον ήλιο, τη σελήνη και τους πέντε πλανήτες, τους οποίους καλούσε όργανα του χρόνου λόγω των τρόπων τους, και έπρεπε τη γη, “περιτυλιγμένη περί τον άξονα ο οποίος εκτείνεται από τον πόλο του σύμπαντος”, να μην την αντιλαμβάνεται ως συνενωμένη και ακινητούσα, αλλά να τη νοεί ως περιστρεφόμενη και προχωρούσα, όπως πρέσβευαν αργότερα ο Αρίσταρχος και ο Σέλευκος, ο μεν Αρίσταρχος διατυπώνοντας αυτό μόνο ως υπόθεση, ο δε Σέλευκος και ως βεβαιότητα. Ο δε Θεόφραστος διηγείται επιπλέον ότι όταν ο Πλάτων έγινε πρεσβύτερος μετανόησε, διότι είχε αποδώσει στη γη τη μη προσήκουσα θέση του κέντρου του κόσμου».[vii]
Ο Θεόφραστος ήταν μαθητής του Αριστοτέλη, οπότε δεν είναι να τον εμπιστεύεσαι όταν μιλάει για τον Πλάτωνα, αλλά κατά άλλα είναι αξιόπιστος. Συνεπώς, μετά τον Αρίσταρχο, και ο Σέλευκος στο πάνθεον των επιστημών. Το γεγονός ότι η θεωρία τους δεν είχε επί της ουσίας καμία επίδραση στην αρχαιότητα δεν μειώνει ούτε στο ελάχιστο το μεγαλείο της συνεισφοράς τους.
Βέβαια, το ηλιοκεντρικό μοντέλο των Αρίσταρχου και Σέλευκου δεν κυριάρχησε στην εποχή τους. Η αστρονομία παρέμεινε γεωκεντρική για πολλούς αιώνες, μέχρι τον Κοπέρνικο (1473-1543). Οι λόγοι είναι αρκετοί. Βλέπετε, υπέρ του γεωκεντρικού μοντέλου είχε τοποθετηθεί (μεταξύ πολλών άλλων, του Πλάτωνος συμπεριλαμβανομένου), ο Αριστοτέλης, του οποίου ο λόγος ήταν ευαγγέλιο στη μεσαιωνική Δύση. Αλλά πριν φτάσουμε στον μεσαίωνα, οι δύο σπουδαιότεροι αστρονόμοι της ελληνιστικής περιόδου, ο Απολλώνιος ο Περγαίος (3ος αιώνας π.Χ.) και ο Ίππαρχος ο Ρόδιος (2ος αιώνας π.Χ.), είχαν απορρίψει το ηλιοκεντρικό μοντέλο, στηρίζοντας έτσι τη λανθασμένη γεωκεντρική δοξασία. Στη συνέχεια, υπέρ του γεωκεντρικού μοντέλου τάχθηκε και ο μάγος του σώζειν τα φαινόμενα, ο Κλαύδιος Πτολεμαίος (π.90-168 μ.Χ.) με την Μεγίστη του (αυθεντικός τίτλος: Μαθηματική Σύνταξις), το απόλυτο ευαγγέλιο για τους αστρονόμους μέχρι τον Κοπέρνικο.
Ένας άλλος βασικός λόγος ήταν οι καθημερινές παρατηρήσεις που δεν ταίριαζαν με τον ηλιοκεντρισμό: αν η Γη περιστρεφόταν γύρω από τον άξονά της και περιφερόταν γύρω από τον Ήλιο (και μάλιστα με ασύλληπτη ταχύτητα), δεν θα το καταλαβαίναμε; Παράδειγμα: Πετάς μια πέτρα κατακόρυφα προς τα πάνω και αυτή πέφτει στο ίδιο σημείο (αν δεν κάνεις στην άκρη, θα σου έρθει στο κεφάλι)· αν η Γη γύριζε (και προχωρούσε), δεν θα έπρεπε η πέτρα να προσγειωνόταν παραπέρα; Άλλο: Πετάς μια πέτρα προς την ανατολή και την ίδια πέτρα προς τη δύση (διαδοχικά, όχι ταυτόχρονα – το διευκρινίζω μην τυχόν και θελήσετε να επαναλάβετε έτσι το πείραμα, γιατί θα περάσετε με τη μία στην κβαντική κόλαση!), και μετά μετράς την απόσταση που διάνυσε η πέτρα και είναι (περίπου) ίδια και στις δύο ρήψεις· αν η Γη γύριζε (και προχωρούσε), δεν θα έπρεπε η πέτρα να είχε διανύσει μεγαλύτερη απόσταση προς ανατολάς; Και ούτω καθ’ εξής. (Μακάρι να διαβάζει ο ράπερ ΒοΒ, μπας και ξεσηκώσει κανένα σοβαρότερο επιχείρημα από εκείνο με τον ορίζοντα που τον βλέπει ίσιο, ο πίτουρ-μαν. Γιατί μέχρι και οι ράπερ ΒοΒ της αρχαιότητας ήταν λιγότερο βλαμμένοι από τον δικό μας.)
Τέλος, ένας άλλος σοβαρότατος λόγος ήταν η θρησκευτική πεποίθηση περί της ιερότητας της Γης: μέσα στον ανθρωποκεντρισμό τους, οι αρχαίοι (και οι της ελληνιστικής περιόδου) ήθελαν τη Γη ακίνητη στο κέντρο του σύμπαντος. Δεν επρόκειτο για μία απλή παραδοχή ή για επιστημονική υπόθεση: είχε να κάνει με τον (υποτιθέμενο) κυρίαρχο ρόλο του ανθρώπου στο σύμπαν. Στη συνέχεια, ανέλαβε η Καθολική Εκκλησία να κρατήσει τη Γη στο κέντρο του κόσμου, ενσωματώνοντας (με ιδιάζουσα αυστηρότητα – βλ., λ.χ., περίπτωση Τζιορντάνο Μπρούνο) τον γεωκεντρισμό στο δόγμα της για τους δικούς της λόγους.
Τούτων δοθέντων, πάλι καλά να λέμε που κάποια στιγμή η επιστήμη τα κατάφερε και έπεισε τις αρχές, κοσμικές και πνευματικές, και τον γενικό πληθυσμό (πλην καταγέλαστων εξαιρέσεων) ότι η Γη δεν είναι παρά μία ασήμαντη (σχεδόν) σφαιρική κουκίδα που περιστρέφεται γύρω από τον άξονά της και βρίσκεται σε ελλειπτική τροχιά γύρω από έναν εξίσου ασήμαντο ήλιο, κάπου στο σύμπαν. Όλα αυτά, βέβαια, πριν ο ράπερ ΒοΒ δει το φως το αληθινό και βαλθεί να πείσει τους ανόητους και ευκολόπιστους εξ ημών (όλους εμάς, τα γίδια) ότι η Γη είναι επίπεδη. Ποια επιστήμη, ρε; Εδώ, σου λέει, ο ράπερ ΒοΒ βλέπει τον ορίζοντα ίσιο. Όλα στο ίσωμα, λέμε. Και όλα αυτά με το ημερολόγιο να γράφει 2016! Πολύ θα ήθελα να υπάρχει μετά θάνατον ζωή, και τον ράπερ ΒοΒ (ως εκπρόσωπο των πάσης φύσεως ψεκασμένων συνοδοιπόρων του), όχι τώρα: όταν έρθει η ώρα του –ζωή να ’χει το παλικάρι–, να τον περιλάβουν στο επέκεινα ο Αρίσταρχος και ο Σέλευκος. Και τότε θα σου πουν εκείνοι, καλέ μου ράπερ ΒοΒ, αν είναι η βλακεία ανίκητη.
[iv] Situation Normal: All Fucked Up.
[vii] Τα μεταφρασμένα αποσπάσματα από τον Αρχιμήδη και τον Πλούταρχο, καθώς και τα πραγματολογικά στοιχεία για την αρχαία ελληνική αστρονομία, είναι από το: Γιάννης Χριστιανίδης, Θέματα από την Ιστορία των Μαθηματικών, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2003.
* * *
Εδώ άλλες αναρτήσεις από τη στήλη Μικροϊστορίες των επιστημών και της φιλοσοφίας
from dimart http://ift.tt/1P3V58d
via IFTTT
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου