zougla: Bob Dylan Blues

syd-bob

Αυτό δεν είναι τραγούδι #829
Dj της ημέρας, η Μαρίκα Τσεβά

«Το Νόμπελ Λογοτεχνίας στον Bob Dylan;! Τα ύστερα του κόσμου!»

Έτσι αντέδρασε μία μεγάλη μερίδα του κοινού στην είδηση που τάραξε τα πολιτιστικά νερά των ημερών. Κάποιοι έχουν σοβαρές αντιρρήσεις, με επιχειρήματα. Οι περισσότεροι απλώς κανιβαλίζουν με τον γνωστό τρόπο των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης: όλα τα κρέατα απάνω στον πάγκο του χασάπη. (Η πλάκα είναι πώς εκείνοι που έχουν κυριολεκτικά αφρίσει, ανάθεμα κι αν έχουν ακούσει από Dylan κάτι παραπάνω από το “Blowin’ in the Wind”, κι αυτό από φάλτσο κιθαρωδό γύρω από κάποια φωτιά ένα βράδυ της αχαλίνωτης νιότης τους σε μοναχική αιγαιοπελαγίτικη παραλία. Οι παντός καιρού «ειδικοί» του παντός. Πρέπει να πάρουν θέση, ντε και καλά. Λες και θα τους την πάρει κανείς έτσι και πουν «δεν έχω άποψη». Αμ δε! «Όχι μόνο έχω άποψη, αλλά είναι και ανυπερθέτως σωστή, ρε γίδια!» Αυτά ζούμε.)

Η μόνη σοβαρή ένσταση είναι η εξής: είναι ο Bob Dylan λογοτέχνης; Το ζήτημα, δηλαδή, ανάγεται στο πώς ορίζει κανείς τη λογοτεχνία. Αντιγράφω τον ορισμό από το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής για να μπει μια βάση στη συζήτηση: «λογοτεχνία = η καλλιέργεια του έντεχνου λόγου, τα γραπτά κείμενα που δεν περιορίζονται στην επικοινωνία αλλά παράγονται με αισθητικές αξιώσεις και αναζητήσεις ποιοτήτων και αξιών». Μάλιστα, καλώς. Συνεπώς, λογοτέχνες είναι οι μυθιστοριογράφοι, οι διηγηματογράφοι, οι ποιητές. Οι θεατρικοί συγγραφείς; Κι αυτοί· άλλωστε αρκετοί έχουν βραβευτεί με το Νόμπελ Λογοτεχνίας, π.χ., Eugene O’Neill, Samuel Beckett (ο οποίος, βέβαια, δεν έγραψε μόνο θεατρικά, αλλά το σκεπτικό της βράβευσης αφορούσε και αυτά) Dario Fo, Harold Pinter. Οι δημοσιογράφοι; Κι αυτοί, αν τα κείμενά τους πληρούν τους περιορισμούς του ορισμού. Προφανώς έτσι σκέφτηκε και Σουηδική Ακαδημία για να βραβεύσει πέρσι τη δημοσιογράφο Svetlana Alexievich. Οι στιχουργοί; Εδώ είμαστε! Είναι οι στιχουργοί λογοτέχνες; Ας το εξετάσουμε.

Προϋπόθεση: ως λογοτέχνης ορίζεται εκείνος που συνταιριάζει τις λέξεις όχι για να επικοινωνήσει, αλλά για να εκφράσει –με αισθητικές αξιώσεις– ποιότητες και αξίες. Αν συμφωνούμε ως εδώ, τότε δεν αρκεί να δουλεύεις με τις λέξεις για να νοείσαι λογοτέχνης. Συνεπώς, λογοτέχνες δεν είναι οι δικηγόροι, οι συμβολαιογράφοι, εκείνοι που βιοπορίζονται συμπληρώνοντας αιτήσεις έξω από το ΙΚΑ, κ.λπ. Λογοτέχνες δεν είναι οι γραφείς και οι αντιγραφείς. Λογοτέχνες δεν είναι όσοι κολλάνε post-it στο ψυγείο με περιεχόμενο του τύπου «μην ξεχάσεις να πάρεις γάλα». (Προσοχή εδώ: αν το post-it γράφει: “For sale: baby shoes, never worn”, και το κείμενο δεν προορίζεται για μικρή αγγελία –αυτή είναι η ειδοποιός διαφορά: η χρηστικότητα–, τότε ο συντάκτης σαφώς δικαιούται να λογαριάζεται για λογοτέχνης.) Τέλος πάντων, επειδή ο κατάλογος είναι μακρύς, σταματάω εδώ, ελπίζοντας ότι χοντρικά την ορίσαμε τη διαφορά μεταξύ του λογοτέχνη και του χρήστη του γραπτού λόγου: ο πρώτος κάνει τέχνη, είναι τεχνίτης του λόγου· ο δεύτερος χρησιμοποιεί τον λόγο για να κάνει τη δουλειά του.

Εντάξει, αλλά οι στιχουργοί; Λογοτέχνες κι αυτοί; Εξαρτάται. Αν μιλάμε για περιπτώσεις όπως ο Όμηρος (τα Έπη ήταν καταρχάς τραγούδια) ή ο Βιτσέντζος Κορνάρος (ο Ερωτόκριτος δεν ήταν καταρχάς τραγούδι, αλλά έτσι πέρασε στο στόμα του κόσμου), ναι· κατηγορηματικά ναι. (Δεν φαντάζομαι να υπάρχει άνθρωπος που θα είχε αντίρρηση να δοθεί το Νόμπελ Λογοτεχνίας στον Όμηρο – αν ζούσε, γιατί οι μακαρίτες, λέει ο κανονισμός, αποκλείονται από τη βράβευση.) Αλλά ακόμα κι αν μιλάμε για περιπτώσεις όπως ο Κώστας Βίρβος, ο Νίκος Γκάτσος (όχι για την Αμοργό, για τα τραγούδια) ή ο Λευτέρης Παπαδόπουλος, πάλι ναι (αν και εδώ δεν θα βρω πολλούς να συμφωνήσουν μαζί μου). Και όμως, βάσει του ορισμού επί του οποίου στηρίζω το επιχείρημα, είναι λογοτέχνες. Αυτό δεν σημαίνει ότι θα πρότεινα τον Παπαδόπουλο για το Νόμπελ. Όχι, δεν θα τον πρότεινα γιατί δεν είναι του ίδιου μεγέθους με τον Dylan. Πολύ καλός στιχουργός, αλλά σε μικρή αγορά και με σαφώς μικρότερη –αναλογικά– επίδραση ακόμα και σε αυτή την μικρή αγορά. (Θα το σκεφτόμουν, όμως, περισσότερο να προτείνω τον Διονύση Σαββόπουλο, γιατί είναι κάποιος που μπορεί να μπει –υπό κλίμακα– στην ίδια πρόταση με τον Dylan. Τελικά, ούτε τον Σαββόπουλο θα πρότεινα, αλλά μόνο και μόνο επειδή είμαι ρεαλίστρια.)

Κι εδώ μπορεί να αναρωτηθεί (καλοπροαίρετα, πάντα) κάποιος: «Και σε τι διαφέρει ο Dylan από τον Παπαδόπουλο; Στιχάκια γράφουν κι οι δύο». Εδώ βρίσκεται το δεύτερο κομβικό σημείο του θέματος: διαφέρουν. Πολύ. Ο Dylan σηματοδότησε την εξέλιξη του σύγχρονου αμερικανικού (και εντέλει παγκόσμιου) τραγουδιού κατά το δεύτερο μισό του 20^ου αιώνα όσο κανένας από τους ομότεχνούς του (δηλαδή, τους τραγουδοποιούς, όχι τους στιχουργούς). Άλλαξε τους κανόνες του παιχνιδιού όχι μία, όχι δύο, αλλά τρεις φορές. Ο Dylan προκάλεσε Αλλαγή Παραδείγματος στο σύγχρονο τραγούδι! (Για περισσότερα, μπορείτε να ανατρέξετε σε ένα παλιό βιβλίο, του 1979, που μόλις φέτος μεταφράστηκε στα ελληνικά από τη Χίλντα Παπαδημητρίου και κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κουκκίδα: Μια Γενιά σε Κίνηση. Μουσική και Πολιτισμός τη Δεκαετία του ’60.) Ο Dylan δεν είναι «στιχουργός», ούτε «ποιητής» (κι ας διδάσκονται τα λόγια του σε πανεπιστήμια)· είναι τραγουδοποιός με καθοριστική επίδραση στη λαϊκότερη μορφή τέχνης του 20^ου αιώνα, το τραγούδι. Υπό αυτή την έννοια, ναι, είναι και λογοτέχνης.

Ανάμεσα στα αντεπιχειρήματα, ακούστηκε και ότι με την ίδια λογική πρέπει να πάρουν το Νόμπελ Λογοτεχνίας οι Pink Floyd ή ο Leonard Cohen. Για τους πρώτους, ούτε ως αστείο: καμία σύγκριση. Για τον δεύτερο, δεν θα είχα αντίρρηση – αλλά οπωσδήποτε μετά τον Dylan. Ο Cohen είναι τραγουδοποιός (και ποιητής και συγγραφέας) υψηλότατου επιπέδου, αλλά δεν έχει την επίδραση του Dylan στη μαζική κουλτούρα, σε καμία περίπτωση. (Προς τιμήν του, ο μέγας Cohen δήλωσε για τη βράβευση του Dylan: «Είναι σαν να καρφιτσώνεις ένα μετάλλιο στο Έβερεστ επειδή είναι το υψηλότερο βουνό».) Από τη στιγμή που η Σουηδική Ακαδημία αποφάσισε να διευρύνει το πεδίο των προς βράβευση λογοτεχνών προς την κατεύθυνση του τραγουδιού, η αυτονόητη, η μόνη επιλογή ήταν ο Dylan. Και αυτό δεν σας το λέω ως τρελή οπαδός του (δεν είμαι: όταν άρχισα να ακούω συνειδητά μουσική, τα καλά χρόνια του Dylan ανήκαν ήδη στο παρελθόν), ούτε ως τρελαμένη γριά χίπισσα (αυτό κι αν δεν είμαι!). Το λέω εξετάζοντας τα δεδομένα εν ψυχρώ. Από τη στιγμή που οι Σουηδοί αποφάσισαν να διευρύνουν το πεδίο, και η περσινή επιλογή τους (προς τη δημοσιογραφία) και η φετινή (προς την τραγουδοποιία) ήταν οι ενδεδειγμένες.

Κι εδώ θα πεταχτεί κάποιος και θα πει: «Ναι, αλλά πού θα σταματήσει αυτό; Μήπως του χρόνου το δώσουν σε κάποιον που γράφει μόνο στο Facebook ή στο Twitter;» Δεν αποκλείεται. Μπορώ να το φανταστώ (αν και δεν το θεωρώ πιθανό). Αν πληροί τους περιορισμούς του ορισμού, γιατί όχι; Επίσης μπορώ να φανταστώ εξίσου εύκολα να βραβεύεται ένας σεναριογράφος (π.χ., ο Woody Allen), όχι μόνο του κινηματογράφου, αλλά και της τηλεόρασης. (Για να προλάβω τις ενστάσεις που στηρίζονται ότι για τον κινηματογράφο υπάρχουν άλλα βραβεία, να πω ότι δεν μπορούσε ποτέ ο Roth, λ.χ., να πάρει Όσκαρ Σκηνοθεσίας, αλλά θα μπορούσε να πάρει Όσκαρ Σεναρίου, όπως άλλωστε έχουν όντως πάρει άλλοι λογοτέχνες που καταπιάστηκαν και με το σενάριο. Έχουν ακουστεί ποτέ αντιρρήσεις για τις βραβεύσεις αυτές; Όχι, φυσικά. Γιατί υπήρχε Λόγος! Ε, και στον Dylan υπάρχει! Γιατί του έδωσαν το Νόμπελ Λογοτεχνίας – ή μάλλον, και γι’ αυτό.) Εν ολίγοις, υποψήφιος για το Νόμπελ Λογοτεχνίας μπορεί να είναι οποιοσδήποτε υπηρετεί μία εκ των καλών τεχνών (και όχι μόνο: ήδη έχει βραβευτεί μία δημοσιογράφος), συστατικό της οποίας είναι και ο λόγος –υπό τον όρο, βέβαια, ότι το έργο του είναι αρκούντως σημαντικό· αυτό δεν αλλάζει. Αλλάζουν όμως πολλά άλλα. Έτσι προχωράει ο κόσμος.

Ναι, οι καιροί αλλάζουν – αυτή είναι η δουλειά τους!

Φτάνει, όμως, το παραξήλωσα: η εισαγωγή κατάντησε το κυρίως θέμα και το κυρίως θέμα αναγκαστικά θα γίνει (κατευθείαν) ο επίλογος. Γιατί ξεκίνησα να σας πω για ένα (σχετικό με το θέμα, αναμφίβολα) τραγούδι (που δεν είναι τραγούδι).

Ο Syd Barrett ήταν ο ιδρυτής και αρχηγός των Pink Floyd στην πρώτη (και, για κάποιους, την πιο ενδιαφέρουσα) φάση τους. Όχι απλώς ταλαντούχος, αλλά ιδιοφυής! Δυστυχώς τρελάθηκε νωρίς, απομονώθηκε, πέθανε. Γνωστά όλ’ αυτά. Εκείνο που δεν είναι πολύ γνωστό είναι ένα τραγούδι που είχε γράψει, σύμφωνα με τον μύθο, αμέσως μετά την παρακολούθηση μιας συναυλίας του Bob Dylan το 1964. (Τότε ενδιαφερόταν για τα blues, αλλά σύντομα του πέρασε.) Στο τραγούδι αυτό, το “Bob Dylan Blues”, κάνει πλάκα στον πρώιμο Dylan για το στιλ του και την εμπορική του επιτυχία (όπως εύκολα θα διαπιστώσετε με μια ματιά στους στίχους που θα βρείτε παρακάτω), αλλά ταυτόχρονα δεν κρύβει τον θαυμασμό του για τα τραγούδια του. (Η αγάπη δεν κρύβεται· φαίνεται!)

Το είχε ηχογραφήσει το 1965 για τον σόλο δίσκο του με τίτλο Barrett, αλλά τελικά έμεινε απέξω. Το είχε, όμως, γράψει νωρίτερα, πριν καν υπογράψει συμβόλαιο με δισκογραφική εταιρεία. Τέλος πάντων, δεν μπήκε στον δίσκο, παράπεσε και χάθηκε μέχρι που το βρήκε θαμμένο στο προσωπικό του αρχείο ο David Gilmour, ο κιθαρίστας που είχε αντικαταστήσει τον Barrett στους Pink Floyd. Κυκλοφόρησε στο 2001 στη συλλογή The Best of Syd Barrett: Wouldn’t You Miss Me?

Ναι, ρε Syd, θα μας έλειπες. Μας λείπεις. Θα μας λείπεις για πάντα. (Αυτό είναι το δικό σου Νόμπελ).

Bob Dylan Blues

Got the Bob Dylan blues
And the Bob Dylan shoes
And my clothes and my hair’s in a mess
But you know I just couldn’t care less

Goin’ to write me a song
’Bout what’s right and what’s wrong
’Bout god and my god and all that
Quiet while I make like a cat

’Cause I’m a poet, don’t ya know it
And the wind, you can blow it
Cause I’m Mr. Dylan, the king
And I’m free as a bird on the wing

Roam from town to town
Guess I get people down
But I don’t care too much about that
’Cause my gut and my wallet are fat

Make a whole lotta dough
But I deserve it though
I’ve got soul and a good heart of gold
So I’ll sing about war in the cold

’Cause I’m a poet, don’t ya know it
And the wind, you can blow it
Cause I’m Mr. Dylan, the king
And I’m free as a bird on the wing

Well I sing about dreams
And I rhymes it with “seems”
’Cause it seems that my dream always means
That I can prophesy all kinds of things

Well the guy that digs me
Should try hard to see
That he buys all my discs and a hat
And when I’m in town, go see that

’Cause I’m a poet, don’t ya know it
And the wind, you can blow it
Cause I’m Mr. Dylan, the king
And I’m free as a bird on the wing

* * *

Κάθε βράδυ, ένας συνεργάτης ή φίλος του dim/art διαλέγει ένα τραγούδι — ή, μάλλον όχι· αυτό δεν είναι τραγούδι, ή δεν είναι μόνο ένα τραγούδι: είναι μια ιστορία για ένα τραγούδι. Στείλτε μας κι εσείς ένα τραγούδι που δεν είναι τραγούδι στο dimartblog@gmail.com.