Vegan το αρνάκι: ένας παραπλανημένος εμπειριστής

Μικροϊστορίες των επιστημών και της φιλοσοφίας

—του Γιώργου Θεοχάρη—

Ας φανταστούμε ένα αρνάκι, άσπρο και παχύ, της μάνας του καμάρι, σε κάποια στάνη της καθ’ ημάς Ανατολής. Είναι Σάββατο του Λαζάρου και το αρνάκι περιμένει να ξημερώσει για να έρθει ο βοσκός να το βγάλει στο βοσκοτόπι να βοσκήσει και να παίξει με τα φιλαράκια του μέχρι το σούρουπο. Το αρνάκι είναι βέβαιο ότι έτσι θα συμβεί, γιατί έτσι συμβαίνει από τότε που θυμάται τον εαυτό του: κάθε χάραμα έρχεται εκείνος ο καλός κύριος, ανοίγει τη στάνη και το βγάζει στο λιβάδι. Και όμως, το χάραμα αυτού του Σαββάτου ο βοσκός, αντί να αφήσει το αρνάκι ελεύθερο στο χλωρό χορτάρι, το οδηγεί στο σφαγείο! Το αρνάκι αισθάνεται τις βασικές του πεποιθήσεις να κλονίζονται. Αλλιώς το έχει διδάξει η εμπειρία. Εκείνο είχε συνδέσει την έλευση του βοσκού το χάραμα με τη μάσα και το παιχνίδι, όχι με το μαχαίρι! Το αρνάκι, που είχε προλάβει να πάρει, ως μάθημα επιλογής, Philosophy 101 σ’ ένα πρόγραμμα Αρνίσιων Σπουδών Εξ Αποστάσεως, σκέφτεται μουτρωμένο: «Κάτι δεν πάει καλά με την επαγωγή».

Ασφαλώς και κάτι δεν πάει καλά με την επαγωγή.

Ο άνθρωπος, λέει ο Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.), έχει δύο τρόπους νόησης για να τα βγάζει πέρα με τα πράγματα που απασχολούν τη σκέψη του: την παραγωγή και την επαγωγή. Με την παραγωγή συμπεραίνουμε από το γενικό το ειδικό. Δηλαδή, ξεκινάμε από διάφορες αυταπόδεικτες ή αποδεδειγμένες γενικότητες –των οποίων, συνεπώς, ξέρουμε την αληθοτιμή– και συμπεραίνουμε με ασφάλεια την αληθοτιμή τής αποδεικτέας πρότασης. Ένα κλασικό παράδειγμα παραγωγής:

Όλοι οι άνθρωποι είναι θνητοί.
Ο Σωκράτης είναι άνθρωπος.
Άρα ο Σωκράτης είναι θνητός.

Η παραγωγή, ως τρόπος συμπερασμού, δεν στερείται προβλημάτων. Ο Francis Bacon (1561-1626) αυτήν κατηγορούσε για τη στειρότητα της μεσαιωνικής φιλοσοφίας, που ήταν κολλημένη στον Αριστοτέλη. Γιατί, έλεγε ο Bacon, η παραγωγή δεν μας προσφέρει κάτι παραπάνω από αυτά που ήδη ξέρουμε. Αντί να μας βοηθάει να πάμε τη γνώση παραπέρα, μας καθηλώνει στα ήδη γνωστά. Στο παραπάνω παράδειγμα, λ.χ., ξέρουμε από πριν ότι ο Σωκράτης είναι θνητός, δεν το μαθαίνουμε από το συμπέρασμα. Άρα, προς τι όλη αυτή η φασαρία με τις προκείμενες; Δεν είναι ακριβώς έτσι. Ο Αριστοτέλης θα του έλεγε ότι πριν τη “φασαρία” ξέραμε ότι ο Σωκράτης είναι θνητός, αλλά με τον παραγωγικό συλλογισμό το αποδείξαμε κιόλας, και μάλιστα με καθαρά λογικά μέσα, εντός της γλώσσας, της σκέψης και του κόσμου. Άρα, η παραγωγή όντως προσφέρει κάτι εξόχως σημαντικό: τη λογική θεμελίωση μιας απόφανσης. Να την κατηγορήσουμε για βαρετή διαδικασία νόησης, εντάξει (ας πούμε), αλλά όχι και για άχρηστη! Έχουμε κι έναν δυτικό πολιτισμό να υπερασπιστούμε.

Κι αν η παραγωγή ξεφεύγει από την κριτική με αβαρίες, η επαγωγή βγαίνει σοβαρά λαβωμένη. Με την επαγωγή, συμπεραίνουμε από το ειδικό το γενικό. Παράδειγμα:

Ο Πλάτωνας, ο Σωκράτης και η Ξανθίππη είναι θνητοί.
Ο Πλάτωνας, ο Σωκράτης και η Ξανθίππη είναι άνθρωποι.
Άρα, όλοι οι άνθρωποι είναι θνητοί.

Αν καταφέρουμε να εξετάσουμε όλες τις περιπτώσεις που υπάγονται στον κατά μέρος συλλογισμό, τότε λέμε ότι η επαγωγή είναι τέλεια και το συμπέρασμα ασφαλές. Μόνο που είναι εξαιρετικά σπάνια η δυνατότητα να ελέγξουμε όλα τις περιπτώσεις: οι επαγωγικοί συλλογισμοί είναι στην πλειοψηφία τους ατελείς. Παράδειγμα: Κάποτε πιστεύαμε ότι όλοι οι κύκνοι είναι λευκοί, αλλά αργότερα βρέθηκαν μαύροι κύκνοι στην Αυστραλία. Άλλο παράδειγμα: Το νερό βράζει πάντα στους 100^οC, λέγαμε κάποτε. Τώρα ξέρουμε ότι σε μεγάλο υψόμετρο βράζει σε χαμηλότερες θερμοκρασίες. Και πάει λέγοντας. Δίκιο είχε (και) το αρνάκι: Η επαγωγή έχει πρόβλημα.

Ακόμα και η τέλεια επαγωγή, έλεγε ο John Stuart Mill (1806-1873), δεν μας μαθαίνει κάτι παραπάνω από τις προκείμενες, επομένως δεν προχωράει τη γνώση μας παραπέρα (δηλαδή, τα ίδια που έλεγε και ο Bacon για την παραγωγή). Όσο για την ατελή επαγωγή, αυτή έχει όντως σοβαρό πρόβλημα γιατί δεν είναι πάντα δυνατόν να εξετάσουμε όλες τις περιπτώσεις. Στην καθημερινότητα, αλλά και στις επιστήμες, δεχόμαστε τα επαγωγικά συμπεράσματα ως σχεδόν αληθή, αλλιώς δεν θα κάναμε τίποτα. [Στην ταινία του Woody Allen Annie Hall (1977) η μητέρα του εννιάχρονου Alvy (του χαρακτήρα που έπαιζε ο Allen, αλλά σε νεαρή ηλικία) πάει τον γιο της στον ψυχίατρο γιατί ο μικρός αρνείται να διαβάσει τα μαθήματά του επειδή το σύμπαν διαστέλλεται. «Τι νόημα έχει;» αναρωτιέται ο πιτσιρικάς, και η μάνα του τού απαντάει συγχυσμένη: «Τι έχει να κάνει το σύμπαν με το διάβασμά σου; Εσύ βρίσκεσαι στο Μπρούκλιν. Το Μπρούκλιν δεν διαστέλλεται!»ⁱ] Η ζωή πρέπει να προχωρήσει, έστω και ατελώς. Αφού η ατελής επαγωγή δεν είναι εξ ορισμού τυπικά άψογος τρόπος συλλογισμού, πρέπει να αρκεστούμε στις πιθανότητες (και να διορθώνουμε τα σφάλματα που ανακαλύπτουμε καθ’ οδόν)· έτσι πάει ο κόσμος.

Ας ξαναγυρίσουμε στο αρνάκι. Θα του δώσω το (ταιριαστό, σε κάθε περίπτωση) όνομα Vegan γιατί δεν μπορεί ένα πλάσμα που στοχάζεται πάνω στον εμπειρισμό να είναι ανώνυμο! Για να καταλάβουμε τι λάθος έκανε ο Vegan στον συλλογισμό του, θα πρέπει να καταφύγουμε στα φώτα του εμπειριστή (και σκεπτικιστή) David Hume (1711-1776). O σπουδαίος Σκοτσέζος φιλόσοφος δεν παραδεχόταν ότι οι επιμέρους κρίσεις οδηγούν σε καθολικές αρχές. Όχι επειδή είναι σχεδόν αδύνατον να εντοπίσουμε όλους τους κύκνους για να διαπιστώσουμε εμπειρικά αν είναι ή όχι όλοι λευκοί, αλλά επειδή η επαγωγή προϋποθέτει ότι η φύση συμπεριφέρεται ομοιόμορφα, πράγμα που δεν συμβαίνει. Ο Ήλιος ανατέλλει στη Γη κάθε μέρα: αυτό μας έχει διδάξει η εμπειρία. [Στην πραγματικότητα, ο Ήλιος ανατέλλει κάθε στιγμή κάπου στη Γη, αλλά ας το προσπεράσω αυτό, γιατί στο σημείο που βρίσκεται καθένας από εμάς σε κάποια δεδομένη χρονική στιγμή ο Ήλιος όντως ανατέλλει κάθε μέρα. (Για να παραφράσω τα λόγια της μάνας του Alvy: «Στο Αιγάλεω ξημερώνει κάθε πρωί!»)] Εντούτοις, το γεγονός ότι ο Ήλιος ανατέλλει κάθε μέρα, δεν σημαίνει ότι αναγκαία αυτό θα συμβεί και αύριο, απλώς και μόνο επειδή έτσι συμβαίνει όσο θυμάται ο άνθρωπος. (Άλλωστε, σήμερα ξέρουμε ότι πριν 4,6 δισεκατομμύρια χρόνια ο Ήλιος δεν είχε πού να ανατείλει· και υπολογίζουμε, μετά λόγου γνώσεως, ότι σε 4-5 δισεκατομμύρια χρόνια ο Ήλιος δεν θα ανατέλλει πια γιατί θα έχει καταστραφεί.) Αφήνω τη μάνα του Alvy να φωνάζει (με το δίκιο της, δε λέω) και επιστρέφω στον Vegan και τον Hume.

Θυμίζω ότι ο Vegan έβλεπε κάθε πρωί τον βοσκό να ξεκλειδώνει την πόρτα της στάνης και αυτομάτως ετοιμαζόταν για βόλτα στο λιβάδι. (Ακριβώς όπως τα σκυλιά του Παβλόφ ετοιμάζονταν να περιδρομιάσουν μόλις άκουγαν το καμπανάκι.) Ο Hume έλεγε ότι σε κάθε αιτιώδη σχέση έβλεπε την αιτία (τον βοσκό να ξεκλειδώνει την πόρτα της στάνης, εν προκειμένω) και το αποτέλεσμα (τον Vegan τρέχει για το βοσκοτόπι), αλλά όχι τον αναγκαίο δεσμό αυτών των δύο. Παρατηρούσε τα γεγονότα, αλλά όχι το τι τα συνέδεε. Αυτή η θέση έπληξε ανεπανόρθωτα την Αρχή της Αιτιότητας [κι ας έφαγε τη ζωή του ο Kant (172401894) για να σώσει τα φαινόμενα], επί της οποίας στηρίζεται η τεκμηριωμένη γνώση. Ισχυριζόμενος ο Hume ότι η Αρχή της Αιτιότητας είναι αυθαίρετη, δεν μπορούσε παρά να καταλήξει στο ότι η έγκυρη γνώση του εξωτερικού κόσμου μέσω της εμπειρίας είναι αδύνατη. Έτσι άνοιξε ο δρόμος για τον σκεπτικισμό (για να χάσει τον ύπνο του ο Kant και πλήθος άλλων μετά απ’ αυτόν).

Ο Hume δεν τερατολογούσε. Όταν χτυπούσε την αιτιώδη συνάφεια στο δόξα πατρί, ως άνθρωπος εξαιρετικά νοήμων που ήταν, ασφαλώς και περίμενε ότι ο Ήλιος, κατά πάσα πιθανότητα, θα ανέτελλε και αύριο, και μεθαύριο, κ.ο.κ. (το όριο τείνει στο άπειρο· όμως τείνει, δεν είναι). Σίγουρα δεν θα περίμενε πρώτα να ξημερώσει για να κάνει κράτηση στο αγαπημένο του εστιατόριο για το γεύμα του. Σε μεγάλη χρονική κλίμακα, η ζωή δεκάρα δεν δίνει για την αιτιότητα και την ομοιομορφία της φύσης. (Κοινή λογική: αυτή η μάστιγα!) Εκείνο που όντως έλεγε ήταν ότι ο δεσμός αιτίας-αποτελέσματος δεν αποτυπώνεται στην εμπειρία. Το βήμα από την αιτία στο αποτέλεσμα δεν είναι παρατηρήσιμο: η διαπίστωση της πρώτης δεν οδηγεί λογικά στον συμπερασμό του δεύτερου. Για όλα φταίει η συνήθεια, η ορκισμένη εχθρός της φαντασίας.ⁱⁱ

Αν βρούμε παραδείγματα μικρής χρονικής κλίμακας, η κατάσταση ζορίζει. Αυτό το έμαθε με τον σκληρότερο δυνατό τρόπο ο Vegan το αρνάκι. Με το που έβαλε λίγο σκεπτικισμό στον εμπειρισμό του, βρέθηκε απάνω στον πάγκο στου χασάπη. Ίσως να αντιμετώπιζε τη μοίρα του πιο στωικά αν ήξερε ότι την ίδια τύχη είχε και μια γαλοπούλα που ήξερε ο Bertrand Russell (1872-1970).

Το παράδοξο της γαλοπούλας που διατύπωσε ο Russell συνοδεύεται κι από ένα παράδοξο-bonus: ο Russell δεν έγραψε για γαλοπούλα αλλά για κοτόπουλα. Ιδέα δεν έχω γιατί τελικά στη συλλογική μνήμη υπερίσχυσε η γαλοπούλα. (Φαντάζομαι ότι θα ξεκίνησε γιατί το δίπολο γαλοπούλα-Χριστούγεννα κάνει γκελ επί τη εμφανίσει – όπως, καληώρα, το δίπολο αρνάκι-Πάσχα.) Η ιστορία που αποδίδεται στον Russell έχει ως εξής: μια γαλοπούλα (προφανώς, του εμπειρισμού κι αυτή) ήξερε ότι κάθε πρωί στις 9 ερχόταν ένας καλός κύριος και της σέρβιρε μια γενναία ποσότητα καλαμπόκι. Μέχρι που την παραμονή των Χριστουγέννων, αντί για καλαμπόκι, της έφερε μαχαίρι κοφτερό. Παραθέτω το κείμενο που έδωσε το έναυσμα για το παράδοξο της γαλοπούλας:

Και αυτό το είδος σύνδεσης [αιτίας – αποτελέσματος] δεν περιορίζεται στους ανθρώπους· και στα ζώα είναι εξίσου ισχυρό. […] Τα κατοικίδια προετοιμάζονται να φάνε μόλις βλέπουν να πλησιάζει αυτός που συνήθως τα ταΐζει. Γνωρίζουμε ότι αυτές οι κάπως ανεπεξέργαστες προσδοκίες ομοιότητας οδηγούν συχνά σε πλάνη. Ο άνθρωπος που τάιζε καθημερινά τα πουλερικά του είναι τελικά αυτός που τους κόψει και το λαιμό, αποδεικνύοντας ότι τα κοτόπουλα θα ήταν χρήσιμο να διατηρούν μια συχνότερα αναθεωρούμενη άποψη σχετικά με τις ομοιότητες των φαινομένων στη φύση».ⁱⁱⁱ

Ο Russell συμφωνεί με τον Hume: δεν είναι η αισθητηριακή εμπειρία που συσχετίζει το αίτιο με το αποτέλεσμα, αλλά η συνήθεια. Αν είχαν μιλιά, θα συμφωνούσαν και οι γαλοπούλες και τα κοτόπουλα· και ο Vegan το αρνάκι, παρεμπιπτόντως, που σε μια στιγμή μέσα έχασε τον κόσμο κάτω από τα πόδια του. Δεν βοήθησε και πολύ το γεγονός ότι κάπου είχε ακούσει πώς εντέλει ενδέχεται να είναι αδύνατη η γνώση του εξωτερικού κόσμου. Στο φινάλε, τι δουλειά έχει η φιλοσοφία με τα χοροπηδητά στο λιβάδι, με το χλωρό χορτάρι; Αμ, έλα που έχει! Όλα είναι ένα.

«Αν υπάρχει στάνη δεύτερης ευκαιρίας», σκέφτηκε ο Vegan την ύστατη στιγμή, «άραγε θα προσπαθήσω να δραπετεύσω; Και προς τα πού; Εδώ αμφιβάλλω για την ύπαρξη του εξωτερικού κόσμου, λέμε!» Δεν πρόλαβε να το φιλοσοφήσει περισσότερο. Γλίτωσε τον κόπο: η απάντηση είναι «όχι»· άτιμο πράμα η συνήθεια.

* * *

i Ο διάλογος της εν λόγω σκηνής στο πρωτότυπο:

Doctor in Brooklyn: Why are you depressed, Alvy?
Alvy’s Mom: Tell Dr. Flicker.
[Young Alvy sits, his head down – his mother answers for him]
Alvy’s Mom: It’s something he read.
Doctor in Brooklyn: Something he read, huh?
Alvy at 9: [his head still down] The universe is expanding.
Doctor in Brooklyn: The universe is expanding?
Alvy at 9: Well, the universe is everything, and if it’s expanding, someday it will break apart and that would be the end of everything!
Alvy’s Mom: Why is that your business?
[she turns back to the doctor]
Alvy’s Mom: He stopped doing his homework!
Alvy at 9: What’s the point?
Alvy’s Mom: What has the universe got to do with it? You’re here in Brooklyn! Brooklyn is not expanding!

ii Για την πλήρη πραγμάτευση του Hume επί του θέματος, βλ. Ντέιβιντ Χιουμ, Πραγματεία για την Ανθρώπινη Φύση. Βιβλίο Πρώτο. Για τη Νόηση, εισαγωγή-μετάφραση: Μαρία Πουρνάρη, Πατάκη, Αθήνα 2005. [Κυρίως το Μέρος ΙΙΙ: Για τη Γνώση και την Πιθανότητα.]

iii Μπέρτραντ Ράσσελ, Τα Προβλήματα της Φιλοσοφίας, μετάφραση: Αντώνης Πέρης, Αρσενίδη, Αθήνα 2008, σσ. 81-82. [Το Κεφ. 6: Περί Επαγωγής είναι μία καλή και ευσύνοπτη εισαγωγή στο Πρόβλημα της Επαγωγής.]

* * *

Εδώ άλλες αναρτήσεις από τη στήλη Μικροϊστορίες των επιστημών και της φιλοσοφίας

from dimart http://ift.tt/1qI8Dkg
via IFTTT