Κοριολανός

—του Παναγιώτη Πούτου—

Ο γυμνασιάρχης, λέει, έγινε πέρσι ένα μικρό επεισόδιο. Ο Ραλλίδης είπε στην τάξη του, ώρα διδασκαλίας, πως όλοι οι αρχαίοι τραγικοί δεν αξίζουν, όλοι μαζί, τρεις στίχους του Σαίξπηρ. Άκου πράμα και να διδάσκει σ’ όλη τη ζωή τους αρχαίους. Του το παρατήρησε αμέσως ο γυμνασιάρχης. Αυτός σήκωσε τις πλάτες του, κούμπωσε το παλτό του και δεν καταδέχτηκε ν’ απαντήσει.

—Δημήτρης Χατζής*—

Σήμερα συμπληρώνονται 400 χρόνια από το θάνατο του Σαίξπηρ. Για την επέτειο θα αρκούσε η φράση του Αλ Πατσίνο από την ταινία Looking for Richard: Whatever I ‘m saying, I know Shakespeare said it. Το έργο του καλύπτει όλο το φάσμα του ανθρώπινου βίου. Ζούμε όλοι ασυνάρτητες ζωές σαν κι αυτή που περιγράφει ο Μακβέθ στο μονόλογό του κι έπειτα εξαφανιζόμαστε από τη σκηνή. Αρκετές φορές έχω νιώσει ότι για όλα ο Σαίξπηρ έχει γράψει κάτι. Και τώρα που θέλω να γράψω κάτι για αυτόν νιώθω ότι όλοι τα έχουν πει όλα. Χρόνια πριν μου είχε κάνει εντύπωση μια φράση από διήγημα του Δημήτρη Χατζή: όλοι οι αρχαίοι τραγικοί δεν αξίζουν, όλοι μαζί, τρεις στίχους του Σαίξπηρ. Ίσως ένας τέτοιος έπαινος είναι αρκετός. Όμως δε θα ασχοληθώ με επαίνους και με αναλύσεις. Γράφω αυτό το κείμενο για να το αφιερώσω στον Κοριολανό. Ένας ορφανός στίχος του Αρχίλοχου αναφέρεται στο μύθο της αλεπούς και του σκαντζόχοιρου: πολλά τεχνάσματα κατέχει η αλεπού, αλλά ο σκαντζόχοιρος μόνο ένα, ένα σπουδαίο (πόλλ’ οἶδ’ ἀλώπηξ, ἀλλ’ ἐχῖνος ἓν μέγα). Αυτή η διαίρεση των χαρακτήρων διαγράφεται στον μυθικό Αίαντα. Το μόνο πράγμα που γνωρίζει καλά ο ήρωας των Αχαιών, ο πιο αντρειωμένος μετά τον Αχιλλέα, είναι η γενναιότητα, όπως ο σκαντζόχοιρος έχει μόνο τα αγκάθια του. Ο Οδυσσέας είναι πολυμήχανος, μια αλεπού που μηχανεύεται το Δούρειο Ίππο για να μπει στην Τροία.

Ο Κοριολανός είναι φτιαγμένος από τη στόφα του Αίαντα. Το μόνο αίσθημα που έχει είναι η υπερηφάνεια. Όταν επιτίθεται στους Βόλσκους είναι αυτός που οδηγεί το στρατό της Ρώμης και μέσα στην Κοριόλη νικά μόνος του τους αντιπάλους ψάχνοντας να αναμετρηθεί με τον ισχυρότερο εχθρό, τον Τούλλο Αουφίδιο. Ο θρίαμβος στην Κοριόλη τού εξασφαλίζει το όνομα Κοριολανός, όμως, όταν οι πολίτες της Ρώμης τον εξορίζουν, η πληγωμένη του υπερηφάνεια τον κάνει να στραφεί στους Βόλσκους για να εκδικηθεί την πόλη του. O Κοριολανός δεν γνωρίζει όρια. Πατρίδα, οικογένεια χάνουν τη σημασία τους: I’ll never / Be such a gosling to obey instinct, but stand, / As if a man were author of himself / And knew no other kin.

“Our virtues lie in the interpretation of time”, παραδέχεται και αυτό είναι ένα κλειδί για τη διαχρονική αντιμετώπιση του συγκεκριμένου δράματος. Στη ναζιστική Γερμανία η συγκεκριμένη τραγωδία γνώρισε ιδιαίτερη απήχηση: η σύγκρουση του ήρωα με τον λαό της Ρώμης ερμηνεύτηκε ως σύγκρουση των επιδιώξεων ενός ενάρετου ηγέτη με τον χυδαίο όχλο. Άλλοτε αυτή η σύγκρουση ερμηνεύτηκε μέσα από την αντίθεση της ατομικής ελευθερίας και του κοινωνικού ελέγχου.

Πρόκειται για μία δύσκολη τραγωδία αφού ο θεατής δεν μπορεί να ταυτιστεί με τον ήρωα ή με τον αγώνα τού γενναίου στρατιώτη που, όταν εξορίζεται άδικα από τη Ρώμη, επιστρέφει επικεφαλής του στρατού των εχθρών της για να την εκδικηθεί. Μέσα στην πόλη που εκδικείται πολιορκώντας τη βρίσκονται η μητέρα, η σύζυγος, ο γιος του. Αυτά ακριβώς τα στοιχεία έκαναν το έργο κατάλληλο για το επικό θέατρο του Μπρεχτ, αφού υπηρετούν την αποστασιοποίηση του θεατή.  Τη διασκευή που ετοίμαζε ο Μπρεχτ δεν πρόλαβε να την ολοκληρώσει.

Ο ήρωας οδηγείται στη δική του καταστροφή από την άκρα συνέπεια στις αξίες του. Όπως η Αντιγόνη δεν ξέρει να υποχωρεί στην επερχόμενη συμφορά, (εἴκειν δ’ οὐκ ἐπίσταται κακοῖς), αλλά δεν έχει ένα ανώτερο ιδανικό, όπως εκείνη. Δε θα μπορούσε να είναι πιο ανεξάρτητος από την κοινωνία του — ίσως θα μπορούσε, αν τελικά έκαιγε τη Ρώμη. Το πιο γοητευτικό στοιχείο είναι ίσως αυτό: δεν έχει ιερό σκοπό, δεν ζητά αποδοχή, δεν προσπαθεί να δικαιολογήσει τις πράξεις του, θεωρείται τέρας και όμως είναι άνθρωπος. Και ποιος θα μπορούσε να πει ότι δεν είναι; Μόνο ο Μενένιος, που υμνεί τον εκδικητικό Κοριολανό: υπάρχει διαφορά ανάμεσα σε μια κάμπια και μια πεταλούδα, όμως η πεταλούδα σου κάποτε ήταν κάμπια. Ο Κοριολανός έχει γίνει από άνθρωπος δράκοντας, έχει φτερά, δεν είναι ένα πράγμα που σέρνεται.

* Δημήτρης Χατζής, Το τέλος της μικρής μας πόλης, Το Ροδακιό, Αθήνα 1999
σελ. 127-128 «Η διαθήκη του καθηγητή»

Εικόνα εξωφύλλου: αφίσα από παράσταση του Κοριολανού στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Yale (σκηνοθεσία: Daniel Larlham)

* * *

Εδώ άλλες επετειακές αναρτήσεις του dim/art

from dimart http://ift.tt/1QuhxqE
via IFTTT