Μια συζήτηση με τη Σβετλάνα Αλεξίεβιτς

Η λευκορωσίδα συγγραφέας non fiction έργων Σβετλάνα Αλεξίεβιτς που τιμήθηκε με το φετινό βραβείο Νόμπελ δεν ήταν ιδιαιτέρως γνωστή παγκοσμίως.

Με τα αποκαλυπτικά και διεισδυτικά βιβλία της, όμως, είχε προτείνει έναν ενδιαφέροντα ιδιωματικό κόσμο: παρότι αυτή η ιδιόμορφη γραφή δεν ήταν καινοφανής γιατί βασίσθηκε στο ντοκουμέντο αλλά και στην αφήγηση- συνεχίζοντας την παράδοση, κατά μία έννοια, της (νέας) «δημοσιογραφικής λογοτεχνίας» ή του «λογοτεχνικού ρεπορτάζ» (literature journalism, new journalism, literature reportage)- μια παράδοση αρκετά παλιά, τόσο ευρωπαϊκή όσο και αμερικανική.

Στο παρόν κείμενο την παρακολουθούμε να περιγράφει στην Άννα Λούκιτς την συγκλονιστική της εμπειρία από τη δημοσιογραφική της αποστολή στο Τσερνόμπιλ το 1986 και τη μέθοδο γραφής της συγκεκριμένης επαφής της με ένα γεγονός, που άφησε ανεπούλωτα τραύματα σωματικά, ψυχολογικά αλλά και ιδεολογικά.

Προσωπικά πιστεύω ότι το Τσερνόμπιλ υπήρξε το μεγαλύτερο έγκλημα κατά της ανθρωπότητας, χωρίς υπερβολή.

Τάσος Γουδέλης

Φωνές από το Τσερνόμπιλ

Μια συζήτηση με τη Σβετλάνα Αλεξίεβιτς. Μετάφραση: Βασίλης Γουδέλης*

ΑΝΝΑ ΛΟΥΚΙΤΣ: Το «Φωνές από το Τσερνόμπιλ» είναι ένα εξαιρετικό, ευαίσθητο βιβλίο. Σε ποιο κατ΄ εξοχήν συναίσθημα του αναγνώστη απευθυνθήκατε και τι θέλατε να του κινητοποιήσετε;

ΣΒΕΤΛΑΝΑ ΑΛΕΞΙΕΒΙΤΣ: Κυριαρχεί η άποψη, μετά από τόσα χρόνια, ότι γνωρίζουμε τα πάντα σχετικά με το Τσερνόμπιλ, ότι είναι ένα συμβάν που ανήκει στο παρελθόν, και κανένας δεν θέλει ν’ ακούσει γι’ αυτό ξανά. Αλλά, για την ακρίβεια, το περιστατικό αυτό όχι μόνο δεν έχει ξεχαστεί, αλλά το φαινόμενο του Τσερνόμπιλ δεν έχει ποτέ κατανοηθεί επαρκώς.

Α.Λ.: Πως αντιδρούν κατά κύριο λόγο οι αναγνώστες του «Φωνές από το Τσερνόμπιλ»;

Σ.Α.: Αντιδρούν λέγοντας ότι βρίσκονται μπροστά σε μια αποκάλυψη: «Δεν είχαμε ιδέα τι καταστάσεις αντιμετώπιζαν οι άνθρωποι εκεί». Αυτό το βιβλίο δεν αφορά την τραγωδία του Τσερνόμπιλ καθαυτή –γιατί εξερράγη ο αντιδραστήρας και πώς- αλλά μιλάει για τον κόσμο μετά το Τσερνόμπιλ, για το πώς αντέδρασαν οι άνθρωποι και πώς το έζησε καθένας ξεχωριστά. Δεν αφορά μόνο τη βλάβη που προκάλεσε το Τσερνόμπιλ στη φύση και στην ανθρώπινη γενετική αλλά στο πώς αυτές οι εμπειρίες επηρέασαν τις ζωές μας και τη συνείδησή μας.

Ενώ το Τσερνόμπιλ δημιούργησε νέους φόβους και ευαισθησίες, εξαφάνισε συγχρόνως κάποιους από τους παλιούς (…) Το γεγονός ότι όσοι υπηρετούσαν στις Αρχές αποφάσισαν να παραδώσουν τις κομματικές τους ταυτότητες προκειμένου να δραπετεύσουν, μέσα στο γενικότερο κλίμα δυσαρέσκειας απέναντι στην κυβέρνηση, ήταν ιδιαίτερα χαρακτηριστικό της σοβαρότητας του φαινομένου Τσερνόμπιλ.

Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν ήξεραν τίποτα γι’ αυτήν την πλευρά του Τσερνόμπιλ. Το βιβλίο κατέγραψε ακριβώς τις αντιδράσεις του κόσμου που είχα στο μυαλό μου όταν το έγραφα: την επανεξέταση του νοήματος της ζωής του αλλά και για τη ζωή γενικότερα, την ανάγκη για μια νέα κοσμοθεωρία, κάποια που ίσως μπορέσει να μας σώσει όλους και για το πώς μπορούμε να σώσουμε τους εαυτούς μας…

Α.Λ.: Πόσον καιρό εργαστήκατε συγκεντρώνοντας στοιχεία και παίρνοντας συνεντεύξεις; Πόσο χρόνο αφιερώσατε στη συγγραφή; Πόσο υλικό χρησιμοποιήθηκε στο βιβλίο;

.Α.: Όλα μου τα βιβλία αποτελούνται από συνεντεύξεις μαρτύρων, από ζωντανές ανθρώπινες φωνές. Συνήθως ξοδεύω 3 με 4 χρόνια γράφοντας ένα βιβλίο αλλά αυτή τη φορά μου πήρε περισσότερα από 10 χρόνια. Τους πρώτους δύο μήνες που πέρασα στο Τσερνόμπιλ βρισκόμουν μέσα σε ένα πλήθος δημοσιογράφων και συγγραφέων από πολλές χώρες, που έκαναν εκατοντάδες ερωτήσεις. Πείστηκα ότι ήμασταν αντιμέτωποι μ’ ένα εντελώς άγνωστο και μυστήριο φαινόμενο καθώς όλοι προσπαθούσαμε να το προσδιορίσουμε γλωσσικά, με γνωστούς όρους. Συζητούσαμε για τα αρνητικά του Κομμουνισμού, για την εξαπάτηση των ανθρώπων που δεν είχαν ενημερωθεί, για την αντιμετώπιση παρόμοιων συνθηκών, για το ότι δεν τους είχαν προμηθεύσει με Ιώδιο κτλ. Και όλ’ αυτά ίσχυαν βεβαίως. Κυκλοφορούσαν έντονα εθνικιστικά, αντιρωσικά αισθήματα στη Λευκορωσία και στην Ουκρανία επειδή είχε εκραγεί ένας ρωσικός σταθμός παραγωγής ατομικής ενέργειας: οι Ρώσοι μας μόλυναν με ραδιενέργεια, έλεγε ο κόσμος. Όμως, αυτού του είδους οι απόψεις μου φαίνονταν υπερβολικές. Οι καθαρά πολιτικές ή επιστημονικές απαντήσεις δεν ήσαν ικανοποιητικές – κανείς δεν προσπάθησε να εξετάσει βαθύτερα το πρόβλημα. Συνειδητοποίησα ότι μπορούσα γρήγορα να γράψω ένα βιβλίο όμοιο με οποιουδήποτε άλλου δημοσιογράφου που γνώρισα εκεί. Έτσι διάλεξα μια διαφορετική προσέγγιση. Ξεκίνησα να παίρνω συνεντεύξεις από μάρτυρες, που στο τέλος ξεπέρασαν τους 500, και εργάσθηκα πάνω από 10 χρόνια. Εφόσον βρεθήκαμε ξαφνικά αντιμέτωποι με μια νέα πραγματικότητα, έψαχνα για ανθρώπους που είχαν συντριβεί από εκείνη την εμπειρία και είχαν αρχίσει να σκέφτονται σχετικά με το τι πραγματικά είχε συμβεί, σχετικά με το τι συνέβαινε σ’ αυτόν το νέο κόσμο στον οποίο προσπαθούσαν να προσαρμοστούν με παλιές μεθόδους. Για παράδειγμα, θυμάμαι στρατιωτικά ελικόπτερα με πιλότους από τον πόλεμο Σοβιετικής Ένωσης και Αφγανιστάν, να πετάνε πάνω από τον φλεγόμενο αντιδραστήρα. Δεν είχαν ιδέα τι έπρεπε να κάνουν με τα πολυβόλα τους. Αυτός ήταν ο τρόπος που λειτουργούσε το στρατιωτικό σύστημα: πίστευαν ότι ένα πολυπληθές στρατιωτικό προσωπικό και η πολεμική τεχνολογία θα έλυνε κάθε πρόβλημα. Ενώ εκεί είχαν να κάνουν με προβλήματα Φυσικής, υψηλή ενέργεια, πυρηνικά σωματίδια, κύματα ραδιενέργειας: κανείς δεν καταλάβαινε πραγματικά τι συνέβαινε.

Συγκέντρωνα το υλικό μέχρι την τελευταία στιγμή. Από τις 500 και άνω συνεντεύξεις, οι 107 χρησιμοποιήθηκαν στην τελική εκδοχή. Το ποσοστό είναι σχεδόν το 1/5. Αυτό συμβαίνει και με τα υπόλοιπα βιβλία μου- διαλέγω μία στις πέντε συνεντεύξεις για να εκδοθεί. Για κάθε άτομο ηχογραφώ τέσσερις κασέτες ή και περισσότερες, οι οποίες αντιστοιχούν σε 100 έως 150 τυπωμένες σελίδες, ανάλογα με τον ρυθμό της προφορικής ιστορίας. Αφήνω 10 σελίδες για τα υπόλοιπα.

Α.Λ.: Πώς αποφασίσατε να γράψετε το «Φωνές από το Τσερνόμπιλ»; Ποια ήταν τα κίνητρά σας;

Σ.Α.: Το Τσερνόμπιλ μάς έδειξε πόσο επικίνδυνη είναι «η λατρεία της δύναμης» του σύγχρονου πολιτισμού. Πόσο εξόφθαλμες είναι οι ατέλειες αυτής της εξάρτησης από τη δύναμη και τον εξαναγκασμό. Πόσο επικίνδυνες είναι οι σύγχρονες κοσμοθεωρίες για εμάς τους ίδιους. Πόσο ο ανθρωπισμός υπολείπεται της τεχνολογίας. Από τις πρώτες ημέρες αυτή η καταστροφή μας απείλησε πάνω από τα κεφάλια μας, όχι μόνο με τη μορφή ενός ραδιενεργού σύννεφου γιατί δεν ήταν μόνο η οροφή του αντιδραστήρα που εξερράγη: το Τσερνόμπιλ ανατίναξε όλη μας την κοσμοθεωρία, υπέσκαψε τα θεμέλια του σοβιετικού συστήματος, τα οποία είχαν ήδη υπονομευθεί από τον πόλεμο στο Αφγανιστάν. Ήταν μια δυνατή έκρηξη που θρυμμάτισε εντελώς τις ζωές μας. Θυμάμαι εκατοντάδες χιλιάδες δυναμικές αντικυβερνητικές διαδηλώσεις στη Λευκορωσία για την υπεράσπιση των απλών ανθρώπων και των παιδιών τους. Ήθελα να μιλήσω γι’ αυτήν τη μοναδική εμπειρία, για το γεγονός ότι η Λευκορωσία με την πατριαρχική, παραδοσιακή της κουλτούρα έπρεπε ξαφνικά να αντιμετωπίσει τους φόβους της για το μέλλον.

Α.Λ.: Πόσο διαφορετική είναι η αφήγηση που ακούσατε από τον κόσμο, την επίσημη εκδοχή καθώς και αυτήν στα Μ.Μ.Ε.;

Σ.Α.: Οι αφηγήσεις ήσαν τελείως διαφορετικές. Πάντα υπήρχε η συγκεκριμένη κατάσταση στη Λευκορωσία, και εν μέρει στη Ρωσία όπου η επίσημη εκδοχή έχει μικρή σχέση με την κοσμοθεωρία των απλών ανθρώπων. Ποιος ήταν ο κύριος στόχος των Αρχών; Πάντα προσπαθούσαν σκληρά να προστατευθούν. Οι ολοκληρωτικές αρχές εκείνων των ημερών το επέδειξαν καθαρά: φοβούνταν τον πανικό, φοβούνταν την αλήθεια. Οι περισσότεροι άνθρωποι είχαν ελάχιστη πληροφόρηση. Προσπαθώντας οι Αρχές να επιβιώσουν, εξαπάτησαν τον πληθυσμό. Διαβεβαίωναν τον κόσμο ότι όλα ήταν υπό έλεγχο, ότι δεν υπήρχε κανένας κίνδυνος. Τα παιδιά έπαιζαν ποδόσφαιρο στην αυλή, έτρωγαν παγωτό στο δρόμο, τα νήπια έπαιζαν στην άμμο τους, και πολλοί άνθρωποι έκαναν ηλιοθεραπεία στην παραλία. Σήμερα εκατοντάδες χιλιάδες απ’ αυτά τα παιδιά είναι ανάπηρα ενώ πολλά απ’ αυτά έχουν πεθάνει. Αντιμέτωποι με εκείνη την πυρηνική καταστροφή οι άνθρωποι βρέθηκαν ολομόναχοι μπροστά στο πρόβλημα. Ο κόσμος κατάλαβε ότι τους έκρυβαν την αλήθεια, ότι κανείς δεν μπορούσε να τους βοηθήσει, ούτε οι επιστήμονες ούτε οι γιατροί. Βρέθηκαν σε μια ολότελα νέα κατάσταση. Πάρτε για παράδειγμα τους πυροσβέστες-είχαν μετατραπεί οι ίδιοι σε μικρούς αντιδραστήρες. Οι γιατροί τους έγδυναν και τους εξέταζαν με τα χέρια. Αυτοί οι γιατροί εισέπραξαν θανατηφόρες δόσεις ραδιενέργειας από τους ασθενείς. Πολλοί από τους πυροσβέστες και τους γιατρούς πέθαναν αργότερα. Οι πυροσβέστες δεν διέθεταν καν ειδικές προστατευτικές στολές, που έτσι κι αλλιώς δεν υπήρχαν. Έφτασαν εκεί σαν να επρόκειτο να αντιμετωπίσουν μια κανονική πυρκαγιά. Κανείς δεν ήταν προετοιμασμένος. Οι συνεντευξιαζόμενοι μου είπαν αληθινές ιστορίες από το συμβάν. Για παράδειγμα, στις λίγες πολυκατοικίες που υπήρχαν στο Πρίπιατ, πριν αρχίσει η εκκένωση, οι άνθρωποι κάθονταν στα μπαλκόνια και έβλεπαν την πυρκαγιά. Θυμήθηκαν τι εξαιρετικό θέαμα ήταν, στα χρώματα του πορφυρού φθορισμού. «Ήταν το θέαμα του θανάτου. Αλλά δεν πιστέψαμε ποτέ ότι ο θάνατος μπορούσε να μοιάζει τόσο όμορφος.» Μάλιστα, φώναξαν και τα παιδιά τους να θαυμάσουν το θέαμα: «Ελάτε να ρίξετε μια ματιά. Θα το θυμάστε μέχρι το τέλος της ζωής σας.» Θαύμαζαν το θέαμα του δικού τους θανάτου. Αυτοί οι άνθρωποι ήταν δάσκαλοι και μηχανικοί από τον πυρηνικό σταθμό. Άνθρωποι με τους οποίους μίλησα μου μετέφεραν πολλές ανάλογες λεπτομέρειες από το σκηνικό της καταστροφής.

Θυμάμαι δύο χρόνια μετά ένα πιλότος ελικοπτέρου μου τηλεφώνησε: «Παρακαλώ, ελάτε να με δείτε όσο πιο γρήγορα γίνεται. Μου έχει απομείνει λίγος χρόνος. Θέλω να σας πω όσα ξέρω.» Ήταν ένας καταδικασμένος άνθρωπος όταν μου έλεγε την ιστορία του. Είπε: «Χαίρομαι που ήρθατε. Μπορώ να σας μιλήσω γι’ αυτό. Παρακαλώ να τα καταγράψτε όλα. Δεν καταλαβαίναμε ακριβώς τι συνέβαινε, και ακόμα και σήμερα δεν καταλαβαίνουμε». Είχα την αίσθηση ότι πρέπει να τα καταγράψω όλα. Ίσως οι άνθρωποι ακόμα δεν καταλαβαίνουν ακριβώς τι συνέβη τότε και γι’ αυτό ήταν τόσο σημαντικό να καταγράψω τα ακριβή γεγονότα, την αληθινή ιστορία του Τσερνόμπιλ, μια ιστορία που ακόμα και σήμερα δεν έχει ξεχαστεί.

Α.Λ. Είστε μία λευκορωσίδα συγγραφέας που ζει στο Παρίσι. Αισθάνεστε ότι ανήκετε στη λογοτεχνική σκηνή κάποιας χώρας ή βλέπετε τον εαυτό σας ανεξάρτητο από τοπικά όρια;

Σ.Α.: Θα έλεγα ότι είμαι μία ανεξάρτητη (άπατρις) συγγραφέας. Δεν θεωρώ τον εαυτό μου σοβιετική συγγραφέα, ούτε καν ρωσίδα συγγραφέα. Με τον όρο «σοβιετική» εννοώ τη γεωγραφική περιοχή της πρώην σοβιετικής αυτοκρατορίας, φυσικά, το βασίλειο της σοβιετικής ουτοπίας. Ούτε, επίσης, θεωρώ ότι είμαι λευκορωσίδα συγγραφέας. Θα έλεγα ότι είμαι συγγραφέας εκείνης της εποχής, της σοβιετικής ουτοπίας, που γράφει την ιστορία αυτής της Ουτοπίας σε κάθε βιβλίο μου. Βρίσκομαι προσωρινά στο Παρίσι. Η διαμονή μου εδώ είναι συνδεδεμένη με την πολιτική κατάσταση στη Λευκορωσία και την αντίθεσή μου στην τωρινή διακυβέρνηση. Τα βιβλία μου έχουν εκδοθεί σε πολλές χώρες, αλλά όχι στη Λευκορωσία: κατά τα τελευταία δέκα χρόνια της διακυβέρνησης Λουκασένκο κανένα από τα βιβλία μου δεν έχει εκδοθεί εκεί. Αλλά συνεχίζω να γράφω σχετικά με τη σύγκρουση του μικρού ανθρώπου με τη μεγάλη Ουτοπία. Περιγράφω την εξαφάνιση αυτής της Ουτοπίας και πώς αυτή επηρεάζει τον απλό άνθρωπο.

Α.Λ.: Τα βιβλία σας συνδυάζουν συνεντεύξεις και μυθοπλαστικές τεχνικές. Η συνύπαρξη αυτή μοιάζει να δημιουργεί ένα ιδανικό είδος. Υπάρχουν άλλοι συγγραφείς που κάνουν κάτι ανάλογο;

Σ.Α.: Η παράδοση του να διηγείται κανείς μια ιστορία μ’ αυτόν τον τρόπο, δηλαδή καταγράφοντας προφορικές ιστορίες, ζωντανές φωνές, ξεκίνησε στη ρωσική λογοτεχνία πριν από μένα. Εννοώ τα βιβλία του Δανιήλ Γκράνιν και του Άλες Αντάμοβιτς σχετικά με την πολιορκία του Λένινγκραντ. Τα βιβλία τους με ενέπνευσαν να γράψω τα δικά μου βιβλία. Συνειδητοποίησα ότι η ζωή προσφέρει τόσες πολλές εκδοχές και ερμηνείες των ίδιων γεγονότων που ούτε η μυθοπλασία ούτε το ντοκουμέντο μόνα τους μπορούν να συλλάβουν την ποικιλία της. Ένιωσα υποχρεωμένη να βρω διαφορετική αφηγηματική στρατηγική. Αποφάσισα να συγκεντρώσω τις φωνές από το δρόμο, το υλικό που υπάρχει γύρω μου. Κάθε άνθρωπος προτείνει ένα δικό του κείμενο. Συνειδητοποίησα ότι μπορώ να κάνω βιβλία με βάση αυτή την οπτική. Η ζωή κινείται πολύ γρήγορα -μόνο συλλογικά μπορούμε να δημιουργήσουμε μια πολύπλευρη εικόνα. Έγραψα και τα πέντε βιβλία μου μ’ αυτόν τον τρόπο. Οι ήρωες, τα αισθήματα και τα γεγονότα στα βιβλία μου είναι όλα αληθινά. Από την εκατοντασέλιδη ιστορία κάθε ανθρώπου, δεν μένουν τελικά παραπάνω από 5 σελίδες και καμιά φορά ίσως και μισή σελίδα. Κάνω πολλές ερωτήσεις, διαλέγω επεισόδια, και, επομένως, συμμετέχω στη δημιουργία κάθε βιβλίου. Ο ρόλος μου δεν είναι αυτός του ωτακουστή του δρόμου, αλλά αυτός του παρατηρητή και του στοχαστή. Σ’ έναν ξένο μπορεί να φαίνεται απλή διαδικασία: άνθρωποι που απλά μου λένε τις ιστορίες τους. Αλλά στην πραγματικότητα δεν είναι τόσο απλό. Είναι σημαντικό τι και πως ρωτάς, πώς ακούς και τι διαλέγεις από τη συνέντευξη. Πιστεύω ότι δεν μπορείς να αναπαραστήσεις το ευρύ φάσμα της ζωής χωρίς την τεκμηρίωση, χωρίς το ανθρώπινο τεκμήριο. Αλλιώς η εικόνα δεν θα είναι ολοκληρωμένη.

* * *

Η Άννα Λούκιτς είναι σερβικής καταγωγής. Σπούδασε αγγλική γλώσσα και λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο του Βελιγραδίου. Από το 2004 ώς το 2008 συνεργάστηκε με τον εκδοτικό οίκο Dalkey Archive Press ως επιμελήτρια ξενόγλωσσων κειμένων. Ζει και εργάζεται στο Ιλινόι των Ηνωμένων Πολιτειών.

* Ο Βασίλης Γουδέλης είναι φιλόλογος, σκηνοθέτης του κινηματογράφου και ραδιοφωνικός παραγωγός στον Amagi Radio.

Πηγή: Το μπλογκ του Τάσου Γουδέλη

* * *

Εδώ άλλες αναρτήσεις από την κατηγορία Βιβλίο

from dimart http://ift.tt/1R8MKUu
via IFTTT