«Ο κόσμος του παιδιού»

Η Ρόζα Ιμβριώτη (η παιδαγωγός που έγινε αφορμή του σκανδάλου των «Μαρασλειακών») και η προσπάθεια εκσυγχρονισμού της εκπαίδευσης από τη βενιζελική μεταρρύθμιση 1929-1932

—της Ελένης Κεχαγιόγλου—

Μετά τις εκλογές της 19ης Αυγούστου 1928, ο Ελευθέριος Βενιζέλος και το κόμμα των Φιλελευθέρων επέστρεψαν στην εξουσία θριαμβευτικά, με μεγάλη πλειοψηφία. Εντωμεταξύ, η περίοδος 1920-1928 —η οποία στιγματίστηκε από το εθνικό τραύμα της Μικρασιατικής Καταστροφής το 1922—χαρακτηριζόταν από πολιτική αστάθεια (εναλλάχθηκαν 34 κυβερνήσεις), η οποία ασφαλώς δεν άφησε ανεπηρέαστη την εκπαίδευση: από το υπουργείο Παιδείας πέρασαν 25 υπουργοί.

 

Το αποτέλεσμα των εκλογών είχε διασφαλίσει στον Ελ. Βενιζέλο 178 από τις 250 έδρες της Βουλής και του έδωσε έτσι τη δυνατότητα, μεταξύ των άλλων, να προχωρήσει, με αυτοπεποίθηση, σε μια εκπαιδευτική πολιτική η οποία υποστηρίχθηκε από δύο διαδοχικούς υπουργούς Παιδείας, τον Κωνσταντίνο Γόντικα και τον Γεώργιο Παπανδρέου, και έμελλε να μείνει ιστορική. Την περίοδο της βενιζελικής διακυβέρνησης 1928-1932, εκτός από το γεγονός ότι οικοδομήθηκαν πλήθος σχολικά κτίρια, χάρη σε δάνειο σουηδικής εταιρείας προς το κράτος, έγιναν επίσης σημαντικές εκσυγχρονιστικές παρεμβάσεις στην εκπαίδευση, όπως, λ.χ., η γενίκευση των μεικτών δημοτικών σχολείων (αγοριών και κοριτσιών) και η επίσημη καθιέρωσή τους στη μέση εκπαίδευση (έως τότε −άτυπα όμως−, τα κορίτσια φοιτούσαν στα γυμνάσια αρρένων στις περιοχές όπου, κυρίως στην επαρχία, δεν υπήρχαν περισσότερα από ένα σχολεία). Επίσης, το δημοτικό σχολείο («το σχολείο του λαού») έγινε εξατάξιο από τετρατάξιο −και έτσι αυξήθηκε κατά δύο χρόνια η υποχρεωτική εκπαίδευση−, καταργήθηκε η (επόμενη μέχρι τότε) βαθμίδα του τριτάξιου ελληνικού σχολείου, ενώ το γυμνάσιο επεκτάθηκε από τέσσερις τάξεις σε έξι. Κι ακόμη, ιδρύθηκαν τα πειραματικά σχολεία τα οποία εποπτεύονταν από τις έδρες Παιδαγωγικής των πανεπιστημίων, ενώ υπήρξε μέριμνα για την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών, για την εκπαίδευση των κοριτσιών, για την προσχολική αγωγή και για την τεχνική-επαγγελματική εκπαίδευση, για τη σωματική αγωγή.

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος το 1930.

Γενικότερα, η λεγόμενη «Μεταρρύθμιση 1929-1932» αποτελεί «τη σημαντικότερη τομή στην ιστορία της νεοελληνικής εκπαίδευσης από τη δεκαετία του 1830», σύμφωνα με τον ιστορικό της εκπαίδευσης Αλέξη Δημαρά (βλ. Ιστορία της νεοελληνικής εκπαίδευσης. Το «ανακοπτόμενο άλμα»: 1833-2000, Μεταίχμιο 2013, σ. 1895). Έστω και εάν η κυβέρνηση Βενιζέλου, όπως και το 1911, δεν επιχείρησε τη νομοθετική θέσπιση της δημοτικής γλώσσας ως επίσημης γλώσσας του κράτους, την υποστήριξε πάντως, έστω με έμμεσες καινοτόμες ρυθμίσεις, όπως ήταν ο νόμος 5045 του 1931 «Περί σχολικών βιβλίων», ο οποίος ψηφίστηκε με εισήγηση του υπουργού Παιδείας Γεωργίου Παπανδρέου.

Γ. Παπανδρέου, Ελ. Βενιζέλος, 1930.

Οι καινοτομίες του νόμου αυτού ήταν οι εξής: (1) η επέκταση της διδασκαλίας της δημοτικής γλώσσας και στις έξι τάξεις του δημοτικού σχολείου˙ (2) η κατάργηση του κρατικού μονοπωλίου των σχολικών βιβλίων, καθώς το υπουργείο ενέκρινε περισσότερα από ένα βιβλία για κάθε μάθημα, και οι Σύλλογοι των διδασκόντων επέλεγαν όποιο ήθελαν˙ (3) η θέσπιση «βοηθητικών βιβλίων» (βοηθημάτων) και «ελεύθερων αναγνωσμάτων». Όλα τα παραπάνω, στο πνεύμα ακριβώς και της βενιζελικής εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης του 1917-1920, διαπνέονταν από πνεύμα ελευθερίας, για ένα σχολείο στο οποίο η μονομέρεια, τα μονοπώλια και η λογοκρισία εξαφανίζονταν (παρότι βέβαια –κατά αντιφατικό τρόπο− από το 1929 είχε ψηφιστεί το «Ιδιώνυμο», ο νόμος 4229 «Περί μέτρων προστασίας του κοινωνικού καθεστώτος και προστασίας των ελευθεριών των πολιτών», με στόχο την ποινικοποίηση των «ανατρεπτικών» ιδεών, ιδιαίτερα τη δίωξη κομμουνιστών, των αναρχικών και την καταστολή των συνδικαλιστικών κινητοποιήσεων).

Κατά την πρώτη εφαρμογή του νόμου 5045 του 1931, προς κρίση υποβλήθηκαν 745 βιβλία, εκ των οποίων εγκρίθηκαν 23 για τις έξι τάξεις του δημοτικού σχολείου. Από αυτά, πρώτο στη λίστα με τα τέσσερα εγκεκριμένα αναγνωστικά για τη Β΄ Δημοτικού εμφανιζόταν Ο κόσμος του παιδιού με συγγραφείς τη Ρ. Ιμβριώτη, τον Δ. Δεληπέτρου και τον Δ. Δούκα, ενώ τις 34 εικόνες του βιβλίου είχε φιλοτεχνήσει ο γαλλοτραφής κεφαλονίτης  ζωγράφος Γεράσιμος Στέρης, ο οποίος από το 1936 εγκαταστάθηκε στη Νέα Υόρκη αρχικά με το όνομα Georges de Steris και, αργότερα, ως Guelfo Ammon d’Este.

Από την εικονογράφηση του αναγνωστικού «Ο κόσμος του παιδιού».

Το αναγνωστικό Ο κόσμος του παιδιού, όπως δηλώνει και ο τίτλος του, στο επίκεντρό του έχει τη ζωή, τα ενδιαφέρονται, τις σκέψεις και τα αισθήματα παιδιών που ζουν στην ελληνική ύπαιθρο, τα οποία και πρωταγωνιστούν στις σύντομες ιστορίες που −μαζί με παιδικά ποιήματα και τραγουδάκια, καθώς και παραδοσιακά παραμύθια− περιλαμβάνονται στο  αναγνωστικό.

 

Όπως και όλα τα αναγνωστικά της «Μεταρρύθμισης 1929-1932», το αναγνωστικό αυτό υπάκουε στο σκοπό του δημοτικού σχολείου, ο οποίος για πρώτη φορά δεν περιλάμβανε την εθνική και τη θρησκευτική διαπαιδαγώγηση των μαθητών, αλλά οριζόταν ως «η προπαρασκευή τους διά την ζωήν και η παροχή προς αυτούς των απαραιτήτων προς μόρφωσιν χρηστών πολιτών». Οι νέες ρυθμίσεις εξέφραζαν το πνεύμα της «Νέας Αγωγής» —την καλλιέργεια της αυτενέργειας των παιδιών, το κοινωνικό πνεύμα, την αρμονική ανάπτυξη των σωματικών και των πνευματικών τους δυνάμεων κοντά στη φύση—, είχαν ισχυρό το αποτύπωμα του εκπαιδευτικού δημοτικισμού και εμπνέονταν από τους πρωταγωνιστές του. «Οι εμπνευστές της [μεταρρύθμισης], ο Δελμούζος και ο Γληνός, μπορεί να μη συμμετείχαν αυτοπροσώπως στις αλλαγές που ετοιμάζονταν για την υποχρεωτική εκπαίδευση, τα νομοσχέδια όμως τα συνέταξαν στενοί συνεργάτες τους […]. Όλα τα ζητήματα για τα οποία είχαν παλέψει περιλαμβάνονταν στον νέο καταστατικό χάρτη της εκπαίδευσης» (βλ. Μαρία Ρεπούση, Τα Μαρασλειακά: 1925-1927, Πόλις 2012, σ. 280-281).

Οι παιδαγωγοί-πρωτεργάτες του εκπαιδευτικού δημοτικισμού είχαν εντωμεταξύ κατασυκοφαντηθεί και είχαν τεθεί στο περιθώριο εξαιτίας της επίμονης προσπάθειάς του να διαμορφώσουν ελεύθερες προσωπικότητες στις τάξεις τους, αξιοποιώντας την τέχνη, τη λογοτεχνία και τη φυσική αγωγή: π.χ., ο Αλέξανδρος Δελμούζος συνδέθηκε αρχικά με το σκάνδαλο που έμεινε στην ιστορία ως τα «Αθεϊκά του Βόλου» (1911) καθώς ήταν διευθυντής του Παρθεναγωγείου της πόλης, και έπειτα με τα «Μαρασλειακά» ως επίσης διευθυντής του Μαράσλειου Διδασκαλείου της Αθήνας (1925)˙ ο Μίλτος Κουντουράς, στο Διδασκαλείο Θηλέων στη Θεσσαλονίκη, το 1928 κατηγορήθηκε ότι περιφρονεί την εθνική και θρησκευτική μόρφωση των μαθητριών και τους προσφέρει αχαλίνωτη ελευθερία˙ ο Θεόδωρος Κάστανος στην Αλεξανδρούπολη, λόγω των προοδευτικών παιδαγωγικών και γλωσσικών του απόψεων κατηγορήθηκε για κομμουνισμό και αθεΐα˙ η Ρόζα Ιμβριώτη στάθηκε η αφορμή των «Μαρασλειακών» καθώς κατηγορήθηκε για τον τρόπο με τον οποίο δίδασκε την Επανάσταση του 1821 και γενικά το μάθημα της Ιστορίας.

*
Η Ρόζα Ιμβριώτη, σπουδαία παιδαγωγός, δραστήριο μέλος του Εκπαιδευτικού Ομίλου, εργάστηκε με ζήλο σε όλη της τη ζωή για τον εκσυγχρονισμό της εκπαίδευσης, μα και για τα κοινωνικά, μορφωτικά και εργασιακά δικαιώματα της γυναίκας. Η συμμετοχή της στη μεταρρυθμιστική προσπάθεια που κατέβαλλε ο Αλέξανδρος Δελμούζος στο Μαράσλειο Διδασκαλείο, θα σκανδαλίσει και θα σταθεί σταθμός στην πορεία της. Οι πρωτοποριακές για την εποχή πρωτοβουλίες της να διδάξει το μάθημα της Ιστορίας ως επιστήμη, αγνοώντας τα εθνικιστικά στερεότυπα, θα θεωρηθούν «διάδοση των κομμουνιστικών ιδεών» και θα οδηγήσουν εντέλει στην απόλυσή της από τη Μέση Εκπαίδευση με την κήρυξη της δικτατορίας Παγκάλου, το 1926, στο πλαίσιο των «εκκαθαρίσεων» των δημοτικιστών από την εκπαίδευση· θα απολυθούν επίσης ο Γληνός, ο Δελμούζος και ο Τριανταφυλλίδης.

Δελμούζος, Γληνός, Τριανταφυλλίδης (Ε.Λ.Ι.Α.-Μ.Ι.Ε.Τ.)

Η επικράτηση των βενιζελικών δυνάμεων το 1928 και η ανάληψη του υπουργείου Παιδείας από το Γεώργιο Παπανδρέου το 1930 θα ανοίξουν πάλι τις πόρτες της Μέσης Εκπαίδευσης στη Ρόζα Ιμβριώτη και θα την ξαναφέρουν στην Ελλάδα, καθώς εντωμεταξύ είχε μετακομίσει με τον σύζυγό της Γιάννη Ιμβριώτη στο Βερολίνο. Όλη τη δεκαετία του ’30 θα μείνει μακριά από κάθε πολιτική δραστηριότητα, όχι όμως και εκπαιδευτική, συμμορφούμενη προς το ιδιώνυμο.

Το αναγνωστικό Ο κόσμος του παιδιού στη συγγραφική ομάδα του οποίου ήταν η Ιμβριώτη θα πρωτοεκδοθεί μάλλον το 1932, ενώ στο εξώφυλλο της έκδοση του 1934 διαβάζουμε: «Ο κόσμος του παιδιού. Αναγνωστικό για τη Β΄ τάξη. Δ. Δούκα-Δ. Δεληπέτρου, δημοδιδασκάλων»· δηλαδή, από τη συγγραφική ομάδα του βιβλίου έχει αφαιρεθεί το όνομα της παιδαγωγού Ρόζας Ιμβριώτη, προφανώς λόγω των αριστερών της πεποιθήσεων. Το ίδιο ακριβώς συνέβη και με το αλφαβητάριο της βενιζελικής μεταρρύθμισης «Τα παιδάκια»· στις επανεκδόσεις του από το 1934 κ.ε., έχει πλέον εξαφανιστεί η Ρόζα Ιμβριώτη από τη συγγραφική ομάδα του βιβλίου το οποίο συνυπέγραφε στην πρώτη έκδοσή του, το 1932.

*

Οι καινοτόμες ρυθμίσεις της «Μεταρρύθμισεις 1929-1932» εξακολουθούν να αποτελούν ζητούμενα έως σήμερα, διότι σταδιακά αποδομήθηκαν από τις διάδοχες κυβερνήσεις μετά τον Μάιο του 1932 για να ανατραπούν οριστικά από το μεταξικό καθεστώς (1936-1940).

Ήδη ο νόμος 5911 του 1933, που ψηφίστηκε με εισήγηση του Λαϊκού Κόμματος, βρισκόταν στον αντίποδα του βενιζελικού νόμου 5045. Σύντομα, θα εκδιδόταν νέα προκήρυξη «περί του τρόπου συντάξεως των αναγνωστικών βιβλίων του δημοτικού σχολείου», κυρωθείσα με την υπ’ αριθ. 2455 Υπουργική Απόφαση στις 10.1.1934, όταν πια στην εξουσία είχε ανέλθει το Λαϊκό Κόμμα μετά τις εκλογές του 1933. Ως σκοπός των αναγνωστικών οριζόταν «η καλαισθητική και γλωσσική μόρφωσις των μαθητών, η προαγωγή της θρησκευτικής των διαπλάσεως και η εθνική και ηθική διαπαιδαγώγησις αυτών».

Κλείνει έτσι «ένας κύκλος αδιάκοπων προσπαθειών και, ίσως, άγονων αγώνων» (βλ. Σήφης Μπουζάκης, Νεοελληνική Εκπαίδευση: 1821-1998, Gutenberg, 52006, σ. 105), καθώς εφεξής, στον ελληνικό μεσοπόλεμο, θα εδραιωθούν όλα τα βασικά χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού συστήματος της χώρας· η μεταρρύθμιση θα ανακοπεί και η εκπαίδευση θα επιστρέψει στη μονολιθικότητα, στον κλασικιστικό προσανατολισμό και στην τυφλή προσκόλληση στην παράδοση. Θα χρειαστεί να περάσουν πολλά χρόνια έως το 1964, οπότε ο Γεώργιος Παπανδρέου ως πρωθυπουργός και υπουργός Παιδείας θα επιχειρήσει εκ νέου μια μεταρρυθμιστική παρέμβαση στην ελληνική εκπαίδευση, ένα ολοκληρωμένο σχέδιο αλλαγών στο εκπαιδευτικό σύστημα.

*Το κείμενο αυτό πρωτοδημοσιεύτηκε ως Επίμετρο στην έκδοση του αναγνωστικού «Ο κόσμος του παιδιού», στο πλαίσιο της σειράς «Αλφαβητάρια και Αναγνωστικά» την οποία επιμελήθηκε η Ελένη Κεχαγιόγλου για την εφημερίδα «Το Βήμα» το 2013.

 

Εδώ άλλες επετειακές αναρτήσεις του dim/art

from dimart http://ift.tt/1TjulnC
via IFTTT