Μαλαματένια λόγια

Αυτό δεν είναι τραγούδι #1396
DJ της ημέρας, η Ουρανία Σόκαλη

Τα «Μαλαματένια λόγια» είναι ένα τραγούδια που 44 χρόνια μετά την κυκλοφορία του ακούγεται ακόμα. Από τον Χαράλαμπο Γαργανουράκη μέχρι τον Γιάννη Χαρούλη, τρεις γενιές ερμηνευτών (και ακροατών, κατά συνέπεια) το κρατούν με μεγάλη επιτυχία στην επικαιρότητα. Θεωρείται ήδη κλασικό. Και δικαίως: πρόκειται για μεγάλο τραγούδι.

Περιλαμβάνεται στον δίσκο Θητεία, ο οποίος ηχογραφήθηκε τον Νοέμβριο του 1973 (σε μια μεγάλη στιγμή της νεότερης ιστορίας μας) και κυκλοφόρησε τον Μάρτιο του 1974, δηλαδή λίγους μήνες πριν πέσει η χούντα. Ο δίσκος περιλαμβάνει 9 τραγούδια σε μουσική Γιάννη Μαρκόπουλου και στίχους Μάνου Ελευθερίου. Τραγουδούν οι Λάκης Χαλκιάς, Χαράλαμπος Γαργανουράκης και Τάνια Τσανακλίδου. (Για τους δύο τελευταίους, μάλιστα αυτή ήταν η πρώτη τους δισκογραφική εμφάνιση.)

Τα τραγούδια, πριν ηχογραφηθούν, τα είχε παρουσιάσει ο Νίκος Ξυλούρης στη Λήδρα το 1973. Το φυσιολογικό θα ήταν να τα πει και στον δίσκο. Όμως, στο μεσοδιάστημα ο Μαρκόπουλος παρεξηγήθηκε με τον Ξυλούρη (δεν ξέρω τον λόγο, αλλά έχοντας ακούσει ιστορίες για τους δύο πρωταγωνιστές θεωρώ βέβαιο ότι ο συνθέτης παρεξηγήθηκε μόνος του· ο Ξυλούρης ήταν άγιος!), και για να τον πικάρει, φώναξε στη θέση του τον Γαργανουράκη που τότε ήταν ακόμα άγνωστος στην Αθήνα. (Ο οποίος Γαργανουράκης δεν ήξερε αυτό το παρασκήνιο, και όταν αργότερα –μετά την κυκλοφορία του δίσκου– το έμαθε, έγινε έξαλλος με τον Μαρκόπουλο: αν το ήξερε, δεν θα έμπαινε στη μέση – γιατί ο Ξυλούρης, είπαμε, ήταν άγιος!)

Τα «Μαλαματένια λόγια» δεν ήταν η μεγαλύτερη επιτυχία του δίσκου: το πρώτο της πρώτης πλευράς, «Τα λόγια και τα χρόνια», ακουγόταν περισσότερο τότε. (Και τα δύο, πάντως, κέρδισαν το στοίχημα του χρόνου.) Το τραγούδι αποτελείται από 8 στροφές των 6 στίχων, με ομοιοκαταληξία της μορφής Α-Β-Α-Β-Α-Β. Δεν υπάρχει ρεφρέν: και οι 8 στροφές ακολουθούν τη βασική μινόρε μελωδία. (Την οποία μελωδία, λέγεται πως ο Μαρκόπουλος την είχε γράψει σε ηλικία 13 ετών για να επενδύσει με δική του μουσική τα κάλαντα!)

Οι στίχοι είχαν ήδη δημοσιευτεί στην τρίτη ποιητική συλλογή του Ελευθερίου, τα Ξόρκια (1973). Υπάρχουν διαφορές μεταξύ ποιήματος και στίχων. Η σειρά των στροφών είναι διαφορετική (επιλογή του Μαρκόπουλου) και από το τραγούδι λείπει η τελευταία στροφή του ποιήματος. (Για την ιστορία, η στροφή που λείπει: Τα δίχτυα που είχα ρίξει στο σκοτάδι / τα φέραν καταπάνω μου οι καιροί. / Κι είδα τις έξι βρύσες μου σημάδι / ληστές να τις φυλούν και θυρωροί. / Χρυσά κυπαρισσόμηλα στον Άδη / και που κανείς ποτέ δεν ιστορεί.) Επίσης, η λογοκρισία της χούντας ζήτησε δύο αλλαγές: η «Παρασκευή» (γιατί Παρασκευή έγινε το πραξικόπημα – και μάλιστα τη Μεγάλη Παρασκευή του 1967) μετατράπηκε σε «μέρα κακή» και η «συμμορία» (γιατί η συμμορία είναι λέξη που αρέσει στις συμμορίες) σε «κομπανία». Βέβαια, οι στίχοι βρίθουν αναφορών οι οποίες, για κάποιον λόγο, δεν ενόχλησαν τους λογοκριτές. Περίεργο. Δεν θα περίμενε κανείς να πιάσουν τις αναφορές στον Σεφέρη (ο θάνατος του οποίου το 1971 έχει συνδεθεί με μια ιστορική διαδήλωση στην Αθήνα), αλλά, όσο ανόητοι και να ήταν, δεν εξηγείται πώς άφησαν αναφορές που βγάζουν μάτια, όπως, λ.χ., η «Καισαριανή». Ίσως τα αντανακλαστικά τους να είχαν ατονήσει μπροστά στο προδιαγεγραμμένο τέλος.

Οι στίχοι είναι εξαιρετικοί. Η ιστορία αλλιώς. Λόγω των συνθηκών (η χούντα δεν τελείωσε το ’73, κυριολεκτικά), δεν λένε τα πράγματα με το όνομά τους – και αυτό τελικά λειτουργεί υπέρ τους (χωρίς αυτό να σημαίνει ότι, κατά κανόνα, ο ποιητής επωφελείται λογοκρινόμενος!) Πολλές οι αναφορές, πολλές και οι ερμηνείες. Δεν θα μπω στην κουβέντα, είναι άχαρη. Ό,τι καταλαβαίνει ο καθένας, καλώς το καταλαβαίνει. Έτσι λειτουργεί το πράγμα. Δεν αντιλέγω πως είναι κέρδος να πάει κανείς από το τραγούδι στην «Ελένη» και στο «Επί ασπαλάθων» του Σεφέρη. Αλλά η αμεσότητα ενός τραγουδιού υπερβαίνει τα φιλολογικά δεκανίκια: είναι κι αυτό μέρος της δύναμής του στο πεδίο της λαϊκής τέχνης.

Δύσκολοι στίχοι, αλλά πέρασαν (με διάφορους τρόπους, έστω) στον κόσμο. Μέχρι και ο Γιώργος Ζαμπέτας, όταν τους άκουσε, «σκάλωσε». Αξίζει να παραθέσω πώς αφηγείται το περιστατικό ο ίδιος ο Ελευθερίου:

– Γράψατε 400 και πλέον τραγούδια σε πέντε δεκαετίες, ξεκινώντας κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής σας θητείας στα Γιάννενα. Πώς ήταν η διαδρομή μέχρι σήμερα;

– Ήταν δύσκολη. Αν μετάνιωσα για κάτι, είναι που δεν έγραψα λαϊκά – ερωτικά τραγούδια, ενώ μπορούσα. Ιδιαίτερα με τον εξαίσιο Γιώργο Ζαμπέτα, ο οποίος ήταν και στενός μου φίλος. Κάποτε θέλησε να του διαβάσω ένα-δυο τραγούδια που είχε μελοποιήσει ο Γιάννης Μαρκόπουλος. «Για να δούμε τι άλλα τραγούδια γράφεις;», μου είπε. Του διάβασα ένα μεγάλο σε διάρκεια τραγούδι. Ήταν τα «Μαλαματένια λόγια». Το άκουσε με προσοχή και όταν τελείωσε μού είπε: «Βρε Μάνο μου, είναι ωραία αυτά που γράφεις, αλλά αυτό δεν είναι τραγούδι, είναι κατάθεση στον Άρειο Πάγο».

[από συνέντευξη του Μάνου Ελευθερίου με τη Γιώτα Συκκά στην Καθημερινή, 4/9/2016]

Από αυτήν την «κατάθεση στον Άρειο Πάγο», θα κλείσω με το δικό μου αγαπημένο απόσπασμα: Τ’ αηδόνια σε χτικιάσανε στην Τροία / που στράγγιξες χαμένα μια γενιά / καλύτερα να σ’ έλεγαν Μαρία / και να ’σουν ράφτρα μες στην Κοκκινιά. Δεν έχω ακούσει/διαβάσει καλύτερο «άδειασμα» της Ωραίας Ελένης!

[Ας ακούσουμε την πρώτη (την κλασική, από το LP) και την τελευταία –μέχρι στιγμής!– εκτέλεση (Χαρούλης, από συναυλία στο Θέατρο Πέτρας τον Ιούνιο του 2018). Και από κάτω οι στίχοι.]

Μαλαματένια λόγια

Μαλαματένια λόγια στο μαντήλι
τα βρήκα στο σεργιάνι μου προχθές
τ’ αλφαβητάρι πάνω στο τριφύλλι
σου μάθαινε το αύριο και το χθες
μα εγώ περνούσα τη στερνή την πύλη
με του καιρού δεμένος τις κλωστές

Τ’ αηδόνια σε χτικιάσανε στην Τροία
που στράγγιξες χαμένα μια γενιά
καλύτερα να σ’ έλεγαν Μαρία
και να ’σουν ράφτρα μες στην Κοκκινιά
κι όχι να ζεις μ’ αυτή την κομπανία
και να μην ξέρεις τ’ άστρο του φονιά

Γυρίσανε πολλοί σημαδεμένοι
απ’ του καιρού την άγρια πληρωμή
στο μεσοστράτι τέσσερις ανέμοι
τους πήραν για σεργιάνι μια στιγμή
και βρήκανε τη φλόγα που δεν τρέμει
και το μαράζι δίχως αφορμή

Και σαν τους άλλους χάθηκαν κι εκείνοι
τους βρήκαν να γαβγίζουν στα μισά
κι απ’ το παλιό μαρτύριο να `χει μείνει
ένα σκυλί τη νύχτα που διψά
γυναίκες στη γωνιά μ’ ασετυλίνη
παραμιλούν στην ακροθαλασσιά

Και στ’ ανοιχτά του κόσμου τα καμιόνια
θα ξεφορτώνουν στην Καισαριανή
πώς έγινε με τούτο τον αιώνα
και γύρισε καπάκι η ζωή
πώς το ’φεραν η μοίρα και τα χρόνια
να μην ακούσεις έναν ποιητή

Του κόσμου ποιος το λύνει το κουβάρι
ποιος είναι καπετάνιος στα βουνά
ποιος δίνει την αγάπη και τη χάρη
και στις μυρτιές του Άδη σεργιανά
μαλαματένια λόγια στο χορτάρι
ποιος βρίσκει για την άλλη τη γενιά

Με δέσαν στα στενά και στους κανόνες
και ξημερώνοντας Παρασκευή
τοξότες φάλαγγες και λεγεώνες
με πήραν και με βάλαν σε κλουβί
και στα υπόγεια ζάρια τους αιώνες
παιχνίδι παίζουν οι αργυραμοιβοί

Ζητούσα τα μεγάλα τα κυνήγια
κι όπως δεν ήμουν μάγκας και νταής
περνούσα τα δικά σου δικαστήρια
αφού στον Άδη μέσα θα με βρεις
να με δικάσεις πάλι με μαρτύρια
και σαν κακούργο να με τιμωρείς

from dimart https://ift.tt/2Ki9dj2
via IFTTT