zougla: Της ούντρας

—του Παναγιώτη Πούτου—

Η UNRRA (United Nations Relief and Rehabilitation Administration) ιδρύθηκε το 1943 με σκοπό να ανακουφίσει τα θύματα του πολέμου σε περιοχές από τις οποίες αποχωρούσε ο στρατός του Άξονα. Από το 1948 αντικαταστάθηκε από το σχέδιο Μάρσαλ. Μία από τις χώρες που έλαβαν μεγάλο μέρος της βοήθειας ήταν η Ελλάδα. Προβλήματα διανομής του υλικού, κρούσματα διαφθοράς (καθώς σε τοπικό επίπεδο η βοήθεια δεν έφτανε σε θύματα, αλλά σε άτομα που είχαν πρόσβαση στη διοίκηση και ήθελαν να την εκμεταλλευτούν οικονομικά) και ίσως η ακαταλληλότητα κάποιων αγαθών που μοιράζονταν οδήγησαν στη δημιουργία μίας έκφρασης που ήταν πολύ συχνή —και συνήθως απαξιωτική— στη μεταπολεμική Ελλάδα: «της ούντρας».

Πρόκειται για μία λέξη που δεν είχε την τύχη να καταγραφεί σε κανένα έντυπο λεξικό (ενώ π.χ. στο Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας υπάρχει το ρήμα ούλεν), ωστόσο λημματογραφείται στο διαδικτυακό λεξικό της αργκό, slang.gr. Σε αυτό ο εναλλακτικός τύπος ούντρα χαρακτηρίζεται με την ονομασία «παραφθορά», η οποία είναι ανακριβής και αξιολογική: η έννοια της φθοράς υποβάλλει την ιδέα του σωστού και του λάθους, ενώ πρόκειται για μία φωνολογική μεταβολή που χαρακτηρίζεται από κανονικότητα.

Στο σχολικό εγχειρίδιο της Γραμματικής της Αρχαίας Ελληνικής του Μιχάλη Οικονόμου πληροφορούμαστε πως στην αρχαία ανάμεσα σε έρρινα (λ,ρ) και υγρά (μ,ν) αναπτυσσόταν ένας συνοδίτης φθόγγος, β ή δ, ενώ το έρρινο αποβαλλόταν, αν ήταν σε αρχή λέξης: π.χ. άμβροτος < *άμροτος, βλώσκω < *μβλώσκω < *μλώσκω, μεσημβρία < *μεσημρία και φυσικά: ο ανήρ, του ανδρός < *ανρός. Ο συγγραφέας μάλιστα προσφέρει και ένα παράδειγμα από κάποια νεοελληνική διάλεκτο: χαμπλά < χαμλά < χαμηλά (σελ. 32). Εδώ μπορούμε να προσθέσουμε και τις λέξεις τσουμπλέκι, ταμπλάς, οι οποίες προέρχονται αντιστοίχως από τις τουρκικές: çömlek, damla.

H επένθεση των συμφώνων δεν είναι τυχαία. Στην Ιστορική Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής του Ι. Σταματάκου (σελ. 500) πληροφορούμαστε ότι στα συμπλέγματα nr, mr, ml ο φθόγγος που αναπτύσσεται συγγενεύει με το έρρινο σύμφωνο, δηλαδή έχει τον ίδιο τόπο άρθρωσης (επομένως το b συνοδεύει το m, το d συνοδεύει το n).

Το φαινόμενο δεν αφορά αποκλειστικά την ελληνική γλώσσα -αρχαία και νέα: κατά την εξέλιξη από τη λατινική στις νεολατινικές γλώσσες συχνά προέκυπταν λόγω συγκοπής τα συμφωνικά συμπλέγματα nr, mr, ml. Στη γαλλική γλώσσα στο σύμπλεγμα έρρινου και υγρού, το οποίο προέκυπτε από συγκοπή, γινόταν επένθεση του φθόγγου b ή d: chambre < camera, tendre < *tenrum < tenerum, humble < humile, pondre < ponere κλπ. (σελ. 30, Romance Languages: A Historical Introduction).

Το σημαντικό —για τον γλωσσολόγο— σχετικά με την ούντρα είναι πως μπορούμε να δούμε τη φωνολογική μεταβολή εν δράσει. Η μετατροπή του συμπλέγματος nr σε ndr έγινε ταυτόχρονα με την εισαγωγή της λέξης στο λεξιλόγιο των ομιλητών της ελληνικής και δεν χρειάστηκε κάποιο χρονικό διάστημα, μικρό ή μεγάλο.