zougla: Χαμένες ευκαιρίες πολιτισμού

—του Δημήτρη Α. Σωτηρόπουλου—

Φαντασθείτε ότι σε μια πόλη βρίσκονται σε ελάχιστη απόσταση μεταξύ τους, δηλαδή σε «απόσταση ποδιών», 48 παλιές βυζαντινές εκκλησίες, μια αναπαλαιωμένη συναγωγή, τουλάχιστον τρία τζαμιά και ένα μέρος με ιδιαίτερη σημασία για την ιστορία του χριστιανισμού. Στην ίδια πόλη υπάρχουν και μουσεία με βυζαντινά, ελληνιστικά και ρωμαϊκά εκθέματα. Λογικά, τέτοιες πόλεις – παραδείγματα «συγκατοίκησης» διαφορετικών πολιτισμών βρίσκονται πολλά στην περιοχή της ανατολικής Μεσογείου, όπου επί αιώνες συμβίωναν και συγκρούονταν αρχαίοι πολιτισμοί, καθώς και η χριστιανική, η εβραϊκή και η μουσουλμανική θρησκεία.

Φαντασθείτε επίσης ένα κράτος της ίδιας περιοχής το οποίο, ήδη από την πρώτη περίοδο της συγκρότησης του ως κράτους-έθνους, έχει επιλέξει να προβάλλει συστηματικά μια από τις τρεις θρησκείες σε βάρος των άλλων δύο. Πολλά κράτη της περιοχής έχουν κάνει αυτήν την επιλογή στο παρελθόν και εξακολουθούν να την υπηρετούν φανατικά μέχρι σήμερα.

GREECE VERIA VEROIA DT.ANTONIOS

Δεν χρειάζεται να είναι κανείς θρήσκος για να αντιληφθεί ότι μια τέτοια πόλη θα ήταν μαγνήτης για τους πιστούς τριών διαφορετικών θρησκειών, αλλά και μη θρησκευόμενους περιηγητές. Σε ό,τι αφορά σε διαφορετικές πόλεις της χώρας μας και ειδικότερα στη Βέροια, στην οποία αναφέρεται αυτό το άρθρο, πρόκειται για προφανή αλλά μάλλον χαμένη ευκαιρία τουριστικής ανάπτυξης. Ούτε απαιτείται να είναι κανείς ειδικός στην περιφερειακή οικονομική ανάπτυξη για να υποθέσει ότι μια τέτοια πόλη θα προσέφερε σχεδόν ιδανικές συνθήκες για μια εξωστρεφή οικονομική δραστηριότητα, η οποία θα στηριζόταν στην ευτυχή σύμπτωση συναγωγής, τζαμιών και εκκλησιών, πολλές των οποίων λειτουργούν ακόμα και σήμερα. Ούτε, τέλος, είναι απαραίτητο να πιστεύει κανείς στις αξίες του φιλελευθερισμού για να παραδεχθεί ότι μια τέτοια πόλη θα ήταν ιδανικό εργαστήρι πολιτικού πολιτισμού, στο οποίο θα αναπτύσσονταν προβληματισμοί για τα ιστορικά και τα σύγχρονα συμφραζόμενα, τις δυνατότητες αλλά και τα όρια του πλουραλισμού, της ανεκτικότητας και της πολυπολιτισμικότητας.

L290.083

Βέροια 1934, Γιώργος Βαφιαδάκης (Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ)

Η Βέροια, την οποία έχω επισκεφθεί πολλές φορές, είναι μια από τις πόλεις στις οποίες θα μπορούσαν να εκπληρωθούν οι παραπάνω προϋποθέσεις ανάπτυξης πολιτισμού και τουρισμού. Οι περισσότερες από τις διάσημες βυζαντινές εκκλησίες της δυστυχώς είναι κλειστές, λειτουργεί όμως χάρη σε τουρίστες από το Ισραήλ η εβραϊκή συναγωγή της Βέροιας. Για τα τζαμιά, ούτε λόγος. Πολύ κοντά στην προσεκτικά συντηρημένη συναγωγή, όπου, ένα ζεστό μεσημέρι αυτού του Αυγούστου, περνώντας τυχαία, μπήκα και παρακολούθησα εβραϊκή προσευχή μαζί με δεκάδες ισραηλινούς τουρίστες, κείται ένα εγκαταλειμμένο τζαμί. Διαθέτει έναν ψηλό αλλά αποκεφαλισμένο μιναρέ, δηλαδή το σήμα κατατεθέν των οθωμανικών τζαμιών σε διάφορες ελληνικές πόλεις. Το συνοδεύουν τα συνήθη «παρελκόμενα» στο γεύμα που προσφέρει το σύγχρονο ελληνικό κράτος σε πολλά οθωμανικά μνημεία: χορταριασμένος εξωτερικός χώρος και σκοτεινός, γεμάτος σκαλωσιές εσωτερικός χώρος, ως υπόμνηση εργασιών αναστήλωσης τζαμιών, οι οποίες δεν ολοκληρώνονται σχεδόν ποτέ. Σπάνια εξαίρεση σε αυτόν τον κανόνα αποτελεί η ολοκλήρωση των εργασιών και το άνοιγμα του Φετιχιέ Τζαμί της Αθήνας, ακριβώς δίπλα στη Ρωμαϊκή Αγορά, που ανακοινώθηκε αμέσως μετά τον Δεκαπενταύγουστο.

ΒΗΜΑ-ΑΠ.-ΠΑΥΛΟΥ-ΒΕΡΟΙΑ-20

Βήμα Αποστόλου Παύλου

Θα ήταν άδικο να σχηματίσει κανείς μια εικόνα πολιτισμικής εγκατάλειψης για την πόλη που διαθέτει την πιο γνωστή και βραβευμένη διεθνώς βιβλιοθήκη της ελλαδικής ενδοχώρας, δηλαδή τη Δημοτική Βιβλιοθήκη Βέροιας, η οποία παραμένει ιδιαίτερα αγαπητή στους κατοίκους της. Η Βέροια διαθέτει επίσης πολύ ενδιαφέρον βυζαντινό μουσείο και αρχαιολογικό μουσείο. Επιπλέον, ένα άλλο τζαμί της, το Μεντρεσέ Τζαμί, κοντά στο «Βήμα το Αποστόλου Παύλου» —το «μέρος με ιδιαίτερη σημασία για την ιστορία του χριστιανισμού» που ανέφερα παραπάνω—, διατηρείται σε πολύ καλύτερη κατάσταση και ο μιναρές του δεν είναι αποκεφαλισμένος. Επίσης κάποιες από τις 48 βυζαντινές εκκλησίες είναι επισκέψιμες. Απλώς, όπως συχνά συμβαίνει και σε άλλες πόλεις, πρέπει κανείς να έχει χρόνο, κατάλληλη διάθεση και ικανότητες «ντέτεκτιβ»: κανένας αρμόδιος δεν έχει φροντίσει, εκ μέρους του ελληνικού κράτους, να ενημερώσει τον περαστικό, με ένα απλό χαρτί που θα ήταν τοιχοκολλημένο στην είσοδο των παλιών βυζαντινών εκκλησιών με υπέροχες τοιχογραφίες ή εικόνες, αν και πότε οι εκκλησίες είναι ανοικτές για το κοινό.

medrese tzami-1

Μεντρεσέ τζαμί

Τίποτε από τα παραπάνω δεν είναι πρωτόγνωρο. Αντιθέτως, όλα αποτελούν συνήθη εμπειρία οποιουδήποτε περιηγητή σε πόλεις της Ελλάδας. Αντίστοιχα φαινόμενα μπορεί κανείς να διαπιστώσει και σε άλλες χώρες, όπου οι κρατικές αρχές έχουν επιλέξει να υποβαθμίσουν το πληθυντικό πολιτισμικό παρελθόν της επικράτειας στην οποία ασκούν εξουσία. Ωστόσο, παρά τις προσπάθειες διαδοχικών κυβερνήσεων, στην ευρύτερη «γειτονιά μας», το παρόν του πολιτισμού δεν είναι πλέον μονοδιάστατο. Οι πόλεις της ανατολικής Μεσογείου κατακλύζονται, ήδη εδώ και πολλά χρόνια, από τουρίστες, πρόσφυγες και μετανάστες.

Εβραϊκή συνοικία

Όπως είναι γνωστό, οι τουρίστες φέρουν μαζί τους και διαδίδουν τρόπους ζωής, δηλαδή πολιτισμό με την ευρύτερη έννοια του όρου. Με κάθε ταξίδι τους, επηρεάζουν σιγά-σιγά τον τρόπο ζωής των γηγενών. Ταυτόχρονα, πολλοί από τους πρόσφυγες και τους μετανάστες ήρθαν για να μείνουν ή, παρά τα αρχικά τους σχέδια, συνειδητοποιούν σιγά-σιγά ότι όντας αποκλεισμένοι από την Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη θα μείνουν εδώ. Όλοι αυτοί μαζί με τους γηγενείς, άλλοτε εμφατικά και άλλοτε ανεπαίσθητα, θα συνδιαμορφώσουν νέες εκδοχές πολιτισμού, πολύ διαφορετικές από αυτές που κυριαρχούν σήμερα στην Ελλάδα.

Οι μελλοντικοί μετασχηματισμοί του πολιτισμού δεν θα είναι απαραίτητα βελτιώσεις του σημερινού πολιτισμού. Για παράδειγμα, αν πολιτισμός σημαίνει, μεταξύ άλλων, και οδική συμπεριφορά, τότε στη Βέροια το επίπεδο είναι ήδη ψηλό. Σε αντίθεση με την Αθήνα, στη Βέροια οι οδηγοί μόλις δουν πεζό ή πεζή να στέκεται στην άκρη μιας διάβασης πεζών, του παραχωρούν αμέσως προτεραιότητα. Κοινώς, ακόμα και αν οδηγούν βιαστικά, το «κοκαλώνουν» μέχρις ότου ο πεζός περάσει απέναντι.

Βέροια / Μπαρμπούτα / Εβραϊκή Συναγωγή / Veria / Barbouta / Jewish Synagogue

Συναγωγή

Όμως σε πολλές άλλες ελληνικές πόλεις, αν και λιγότερο έντονα στο παράδειγμά μου της Βέροιας, ο πολιτισμός, ως τρόπος υλικής, κοινωνικής και πνευματικής ζωής δεν προσδιορίζεται από αξιοπρόσεκτα μνημεία ή επαινετή συμπεριφορά στους δρόμους. Στην Ελλάδα ο πολιτισμός έχει διαμορφωθεί εν μέρει από τις αμήχανες ή κοντόφθαλμες επιλογές διαδοχικών κυβερνήσεων. Οι διορισμοί και ανασχηματισμοί των Υπουργών Πολιτισμού είναι ενδεικτικοί. Παρά κάποιες καλές εξαιρέσεις, κατά τα τελευταία 25 χρόνια η γενική τάση ήταν και είναι απογοητευτική: πριν από το 2015, στο Υπουργείο Πολιτισμού, πρωθυπουργοί είχαν «παρκάρει» ή στελέχη του κόμματός τους με αρχηγικές φιλοδοξίες (Ντ. Μπακογιάννη, Α. Σαμαράς, Ευ. Βενιζέλος) ή, για να το θέσω ήπια, άλλους βουλευτές που βρίσκονταν σε προφανή δυσαρμονία με το προσδοκώμενο προφίλ ενός υπουργού πολιτισμού. Από τις αρχές του 2015 έως σήμερα, το πρόβλημα είναι διαφορετικό: η μέση θητεία όσων διατέλεσαν υπουργοί πολιτισμού είναι 10 μήνες (3 υπουργοί σε 30 μήνες).

Και για αυτούς και για πολλούς άλλους λόγους δεν υπάρχει σταθερή πολιτιστική πολιτική, αλλά αυτή διαμορφώνεται από επιλογές άσχετες προς τον πολιτισμό. Τέτοιες είναι βραχυχρόνιες μεταστροφές της ελεύθερης αγοράς, καθώς και πελατειακές επιλογές πολλών κυβερνήσεων Έτσι, σε μεγάλες και μικρές πόλεις συναντά κανείς στρατόπεδα, πανεπιστημιακά τμήματα εντελώς ξεκομμένα από τον κορμό του πανεπιστημίου τους και πάμπολλα και συνεχώς αυξανόμενα καταστήματα εστίασης και «διασκέδασης». Εν τέλει, περιφερόμενος ανάμεσα σε αυτά, καθώς και ανάμεσα σε συχνά κλειστούς ή χορταριασμένους αρχαιολογικούς χώρους και σε χριστιανικά, εβραϊκά και μουσουλμανικά μνημεία, συναντά κανείς χαμένες ευκαιρίες σχεδιασμού και πραγμάτωσης πολιτισμού.

* * *