zougla: Όπου πατάει η γάτα

Αιλουροειδή και μεσαιωνικά χειρόγραφα

—του Γιώργου Τσακνιά—

Μια γάτα κατούρησε ένα μεσαιωνικό χειρόγραφο (όχι εκ των υστέρων, τότε που γραφόταν το έκανε). Ο γραφέας αναγκάστηκε να αφήσει το υπόλοιπο της σελίδας (το κατουρημένο τμήμα) κενό. Ζωγράφισε λοιπόν εκεί μια γάτα και καταράστηκε το έρμο το ζωντανό με τα εξής λόγια:

Hic non defectus est, sed cattus minxit desuper nocte quadam. Confundatur pessimus cattus qui minxit super librum istum in nocte Daventrie, et consimiliter omnes alii propter illum. Et cavendum valde ne permittantur libri aperti per noctem ubi cattie venire possunt.

Εδώ δεν λείπει κείμενο αλλά μια γάτα κατούρησε κάποια νύχτα. Να είναι καταραμένη η κωλόγατα που κατούρησε το βιβλίο μια νύχτα στο Ντέβεντερ κι όλες οι άλλες [γάτες] εξαιτίας της. Και να προσέχετε να μην αφήνετε ανοιχτά βιβλία τη νύχτα όταν μπορεί να έρθουν γάτες.

19510338_1945003862385415_6705190354223701574_n

Cologne, Historisches Archiv, G.B. quarto, 249, fol. 68r

Ο άτυχος —ή απρόσεχτος— Ολλανδός γραφέας έφτιαχνε μια επιτομή θεολογικών κειμένων, στην οποία, εν τέλει, απαθανατίστηκε και η κατάρα του. Φαίνεται ωστόσο πως οι γάτες αγαπούν τα βιβλία και τα χειρόγραφα, όπως στις μέρες μας αγαπούν και τα πληκτρολόγια — οι έχοντες γάτες το ξέρουν καλά. Η ιστορία του χειρογράφου του Ντέβεντερ θυμίζει το εύρημα του ιστορικού Εμίρ Φιλίποβιτς: το 2012, στη διάρκεια της έρευνάς του για τη διδακτορική του διατριβή, ο Φιλίποβιτς μελετούσε χειρόγραφα στο Ντουμπρόβνικ. Σε ένα χειρόγραφο του 15ου αιώνα με αντίγραφα κρατικής αλληλογραφίας, είδε αποτυπωμένα τα πατουσάκια μιας γάτας, που ενδεχομένως ανήκε στον γραφέα, η οποία βούτηξε τα πόδια της στο μελάνι και μετά έκανε μια βόλτα πάνω στις ανοιχτές σελίδες. Ο Φιλίποβιτς έβγαλε φωτογραφία το χειρόγραφο και συνέχισε τη δουλειά του χωρίς να δώσει μεγάλη σημασία.

cat-paws

Κάποια στιγμή, ο Φιλίποβιτς είδε ένα τουίτ του ιστορικού Erik Kwakkel που ανέβασε την εικόνα μιας γάτας σε ένα μεσαιωνικό χειρόγραφο. Θυμήθηκε το εύρημα του και του το έστειλε ως απάντηση. Κάπως έτσι διαδόθηκε η ανακάλυψη και τα πατουσάκια έγιναν σύντομα viral.

Ο Εμίρ Φιλίποβιτς είναι τώρα λέκτορας της Μεσαιωνικής Ιστορίας της Βοσνίας στο Πανεπιστήμιο του Σεράγεβο.

Εν πάση περιπτώσει, αφού οι γάτες είναι ζημιάρες, γιατί τις αφήνανε στις βιβλιοθήκες και στους χώρους αντιγραφής βιβλίων, σε μια εποχή που τα βιβλία ήταν χειρόγραφα και, ως εκ τούτου, πολύτιμα; (Επίσης να θυμίσουμε ότι τον Μεσαίωνα οι άνθρωποι δεν το είχαν σε τίποτα να σκοτώσουν ζώα για διάφορα τέτοια «αδικήματα», αφού μάλιστα πρώτα τα περνούσαν από κανονικότατη δίκη). Η απάντηση είναι μάλλον προφανής: είχαν γάτες για να πιάνουν τα ποντίκια, που είναι ένας από τους μεγαλύτερους εχθρούς του χαρτιού. Σε ένα άρθρο του για τα δύο αυτά επεισόδια με γάτες και μεσαιωνικά χειρόγραφα, ο Thijs Porck, λέκτορας στο τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Πολιτισμού στο Πανεπιστήμιο του Λέιντεν, παραθέτει το ποίημα που έγραψε ένας ιρλανδός μοναχός του 19ου αιώνα για τον γάτο του, τον Pangur Bán (μετάφραση από τα ιρλανδικά Robin Flower):

I and Pangur Ban my cat,
‘Tis a like task we are at:
Hunting mice is his delight,
Hunting words I sit all night.

Better far than praise of men
‘Tis to sit with book and pen;
Pangur bears me no ill-will,
He too plies his simple skill.

‘Tis a merry task to see
At our tasks how glad are we,
When at home we sit and find
Entertainment to our mind.

Oftentimes a mouse will stray
In the hero Pangur’s way;
Oftentimes my keen thought set
Takes a meaning in its net.

‘Gainst the wall he sets his eye
Full and fierce and sharp and sly;
‘Gainst the wall of knowledge I
All my little wisdom try.

When a mouse darts from its den,
O how glad is Pangur then!
O what gladness do I prove
When I solve the doubts I love!

So in peace our task we ply,
Pangur Ban, my cat, and I;
In our arts we find our bliss,
I have mine and he has his.

Practice every day has made
Pangur perfect in his trade;
I get wisdom day and night
Turning darkness into light.

Ιδού μια σελίδα του De consolatione philosophiae (Η παραμυθία της Φιλοσοφίας) του Βοήθιου (Corpus Christi College Cambridge, MS 214, fol. 122r). Το κείμενο σώθηκε (θαύμα, θαύμα!) αλλά το υπόλοιπο χειρόγραφο είναι μυόβρωτο, κοινώς ποντικοφαγωμένο:

cats3

Κι εδώ, η εικονογράφηση (Prague, Capitular Library, codex A 21/1, fol. 153r) μιας επίθεσης ενός θρασύτατου ποντικιού το οποίο έκλεψε από το τραπέζι το τυρί του γραφέα Χίλντεμπερτ την ώρα που εκείνος δούλευε. Ο γραφέας είδε τον κλέφτη, σήκωσε το χέρι να του πετάξει κάτι και, φυσικά, το καταράστηκε:

Pessime mus, sepius me provocas ad iram; ut te deus perdat.

Βρωμοπόντικα, με εξοργίζεις συχνά· ο Θεός να σε καταστρέψει.

cats4

Πέρα από πατουσάκια και τσίσα, σε μεσαιωνικά χειρόγραφα βρίσκουμε και πολύ ενδιαφέρουσες απεικονίσεις γατιών. Εδώ ένα παράξενο σαλιγκαρόγατο σε χειρόγραφο των αρχών του 14ου αιώνα, από τις «Ώρες του Μάαστριχτ**» (πάλι από την Ολλανδία):

Snail-cat, in Maastricht Hours, Stowe Manuscript, closer view