zougla: «Ο λαϊκισμός, οι πελατειακές σχέσεις και η διαφθορά αλληλοσυμπληρώνονται»

Ο Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος, Αναπληρωτής Καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και μέχρι πρόσφατα Επισκέπτης Καθηγητής στο Laboratory for Interdisciplinary Evaluation of Public Policies της Σχολής Πολιτικών Επιστημών του Παρισιού (Sciences Po), αναλύει τις αιτίες για την κρίση της δημοκρατίας στην Ελλάδα σε συνέντευξή του στη Juliette Seban, Διοικητική Διευθύντρια του LIEPP. Η συνέντευξη δημοσιεύθηκε στην ιστοσελίδα της σχολής Sciences Po και μεταφράστηκε στα ελληνικά για το dim/art από τον Γιώργο Θεοχάρη.

* * *

Κατά την άποψή σας, ποιες είναι οι βασικές αιτίες της κρίσης της δημοκρατίας στην Ελλάδα;

Οι αιτίες της κρίσης της δημοκρατίας στην Ελλάδα είναι συνυφασμένες με τις αιτίες της ελληνικής οικονομικής κρίσης. Αυτή η τελευταία προέκυψε από τις σύνθετες επιπτώσεις της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, από την εξάντληση του ελληνικού «μοντέλου παραγωγής» που βασίζεται στον τουρισμό, στη γεωργία, στις ξεπερασμένες υπηρεσίες και σε έναν δαπανηρό δημόσιο τομέα, καθώς και στην κακή διαχείριση των δημόσιων οικονομικών στην Ελλάδα, τα οποία εκτροχιάστηκαν παντελώς κατά την περίοδο 2007-2009.

Ο πανικόβλητος και κοινωνικά άδικος τρόπος με τον οποίο έχουν εφαρμοστεί τα μέτρα λιτότητας από το 2010 έχει επιδεινώσει ένα προϋπάρχον πρόβλημα της ελληνικής δημοκρατίας: τα κραυγαλέα κενά στην πολιτική εκπροσώπηση. Πριν από την έναρξη της κρίσης, οι κυβερνήσεις ευνοούσαν συστηματικά επιλεγμένους επιχειρηματικούς κύκλους και ισχυρές ομάδες «ημετέρων», όπως ορισμένους κλάδους ελεύθερων επαγγελματιών και τους σχετικά καλύτερα προστατευμένους δημόσιους υπάλληλους. Αυτές οι ομάδες υπερεκπροσωπούνταν στη Βουλή και στα συνδικάτα, και σταθερά επωφελούνταν από την ευνοιοκρατία τόσο του ΠΑΣΟΚ όσο και της Νέας Δημοκρατίας.

Η ίδια τάση είναι ορατή και σήμερα, στο πλαίσιο της παράδοξης συγκυβέρνησης της ριζοσπαστικής αριστεράς (ΣΥΡΙΖΑ) με την άκρα δεξιά (ΑΝΕΛ), η οποία μέχρι στιγμής, εκτός από τα μέτρα συμπίεσης του εισοδήματος όλων, στο βαθμό που της είναι δυνατό, εξυπηρετεί τα συμφέροντα των εργαζομένων στο δημόσιο τομέα σε βάρος των εργαζομένων στον ιδιωτικό τομέα.

Ένα πρόσφατο παράδειγμα αποτελεί ο συνδυασμός της επαναπρόσληψης από την κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ το 2015 πάρα πολλών εκ των πρώην δημοσίων υπαλλήλων της «ΕΡΤ» (την οποία αιφνιδιαστικά και χωρίς σχεδιασμό ούτε κοινοβουλευτική έγκριση είχε διαλύσει η προηγούμενη κυβέρνηση το 2013) και της απόφασης πάλι της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ να περιορίσει τα ιδιωτικά τηλεοπτικά κανάλια πανελλαδικής εμβέλειας σε τέσσερα, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τους εργαζόμενους σε αυτά.

tsipras-kammenos-panigyria-708

Η πρόσφατη έρευνά σας εστιάζει αφενός στη σχέση ανάμεσα στον λαϊκισμό, τις πελατειακές σχέσεις και τη διαφθορά, και αφετέρου στην έκπτωση της ποιότητας της δημοκρατίας. Μπορείτε να μας εξηγήσετε πώς αυτά συνδέονται;

Πολλοί μελετούν τον λαϊκισμό ως πολιτικό λόγο, αλλά δεν έχει δοθεί η δέουσα προσοχή στο πώς κυβερνά ο λαϊκισμός, δηλαδή στο πώς τα λαϊκίστικα κόμματα διατυπώνουν και εφαρμόζουν πολιτικές αφού έχουν κερδίσει τις εκλογές. Η εμπειρία στην Ελλάδα και σε πολλές χώρες της Ανατολικής Ευρώπης δείχνει ότι ο λαϊκισμός μπορεί να υπονομεύσει εξίσου τη σταθερότητα της οικονομίας όσο και τις δημοκρατικές ελευθερίες.

Η σταθερότητα της οικονομίας υπονομεύεται επειδή οι λαϊκιστές χρησιμοποιούν συχνά μια παρερμηνευμένη κεϋνσιανή πολιτική: η κρατική παρέμβαση στην οικονομία δεν έχει σχεδιαστεί για να αναζωογονήσει την οικονομία του κράτους ή για να επιτύχει μια αναδιανομή του εισοδήματος, αλλά για να ενισχύσει επιλεκτικά το εισόδημα σχετικά προνομιούχων ομάδων, δηλαδή όσων έχουν ισχυρότερη πολιτική «φωνή», ανεξάρτητα από το αν αυτές είναι οι πλέον ευπαθείς ή όχι. Η οικονομία υπονομεύεται όταν οι λαϊκιστές στην εξουσία ακολουθούν αυτή την πολύ επιλεκτική πολιτική, ακόμα και όταν τα οικονομικά του κράτους δεν επιτρέπουν κάτι τέτοιο ή όταν το διεθνές οικονομικό περιβάλλον είναι δυσμενές.

Οι δημοκρατικές ελευθερίες υπονομεύονται επειδή στη δημοκρατία, όπως την εννοούν οι λαϊκιστές, δεν έχουν θέση οι συνήθεις έλεγχοι και οι ισορροπίες ανάμεσα στο Κοινοβούλιο, την κυβέρνηση, το δικαστικό σώμα και τις ανεξάρτητες αρχές, καθώς και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Οι λαϊκιστές προσπαθούν να θέσουν στο περιθώριο, αν όχι να ελέγξουν πλήρως, όλους τους υπόλοιπους –εκτός κυβέρνησης– δημοκρατικούς θεσμούς.

Οι πελατειακές σχέσεις έχουν επίσης αρνητικές οικονομικές επιπτώσεις και υπονομεύουν τη δημοκρατική νομιμότητα. Αυτό συμβαίνει επειδή οι πελατειακές κυβερνήσεις δαπανούν κρατικούς πόρους με έναν εντελώς παράλογο τρόπο, προκειμένου να αυξηθούν οι προσλήψεις στον δημόσιο τομέα και να μοιραστούν επιδοτήσεις και προνόμια στους ψηφοφόρους τους. Οι πελατειακές σχέσεις υπονομεύουν τη δημοκρατία επειδή μεγάλες μερίδες πολιτών, που είναι αποκλεισμένες από το σύστημα επιλεκτικών εισοδηματικών και προνοιακών παροχών, καταλήγουν να ταυτίζουν τους δημοκρατικούς θεσμούς –όπως είναι, λ.χ., η δημόσια διοίκηση ή το κράτος πρόνοιας– με θεσμούς διακριτικής μεταχείρισης σε βάρος τους. Στο ίδιο αποτέλεσμα απονομιμοποίησης της δημοκρατίας καταλήγει προφανώς και η ανοχή προς τη διαφθορά.

Ο λαϊκισμός, οι πελατειακές σχέσεις και η διαφθορά είναι κατ’ αρχήν διακριτά φαινόμενα, αλλά στην πράξη συχνά αλληλοσυμπληρώνονται, με ανεπιθύμητες οικονομικές και πολιτικές επιπτώσεις.

Ποιος είναι ο ρόλος που έχει παίξει η Ευρώπη στη διαχείριση της ελληνικής κρίσης;

Μολονότι η πρωταρχική ευθύνη για το ξέσπασμα και την κακή διαχείριση της κρίσης είναι της Ελλάδας, ο ρόλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) υπήρξε προβληματικός από πολλές απόψεις. Οι εταίροι της Ελλάδας στην ΕΕ άργησαν να καταλάβουν ότι η ελληνική κρίση θα μπορούσε να εξαπλωθεί και να απειλήσει την Ευρωζώνη. Έτσι, το πρώτο πρόβλημα με την αντίδραση της ΕΕ ήταν η καθυστέρηση στη λήψη αποφάσεων για την αντιμετώπιση της ελληνικής κρίσης.

Ένα δεύτερο πρόβλημα αποτέλεσε η μακροχρόνια ανοχή των αρχών της ΕΕ προς διαδοχικές ελληνικές κυβερνήσεις σε σχέση με το γεγονός ότι μέχρι το 2010 οι τελευταίες είχαν διογκώσει το δημόσιο χρέος, ενώ οι ελληνικές εξαγωγές ήταν πολύ πιο πίσω από τις εισαγωγές, και το κράτος ήταν ανίκανο ή απρόθυμο να φορολογήσει τους πολίτες.

Το τρίτο πρόβλημα με τη διαχείριση της κρίσης από την ΕΕ ήταν ότι η ΕΕ κατάρτισε ένα εμπροσθοβαρές πρόγραμμα λιτότητας το οποίο απαιτούσε υπερβολικά επαχθή και πολυάριθμα μέτρα λιτότητας σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα. Με το πλεονέκτημα της εκ των υστέρων γνώσης, μπορούμε να πούμε σήμερα ότι η λιτότητα, ως κάποιο βαθμό, ήταν απαραίτητη λόγω της αξιοθρήνητης οικονομικής κατάστασης του ελληνικού κράτους το 2009-2010. Ωστόσο, μια καλύτερη ισορροπία ανάμεσα σε κάποια αναπόφευκτα μέτρα λιτότητας, σε κάποια προστασία των ασθενέστερων κοινωνικών στρωμάτων και στις διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις της ελληνικής οικονομίας θα ήταν πιθανώς μια πιο αποτελεσματική και λιγότερο άδικη στρατηγική.

Το τελευταίο πρόβλημα ήταν ότι η ΕΕ δεν μετέβαλε το μείγμα των πολιτικών που επιβλήθηκαν στην ελληνική κοινωνία, όταν τα επίπεδα της φτώχειας και της ανεργίας στην Ελλάδα έφθασαν σε δυσθεώρητα ύψη.

Ποιο είναι το μάθημα που πρέπει να πάρει η Γαλλία από την Ελλάδα για να αποφύγει τον λαϊκισμό, ιδιαίτερα τώρα που πλησιάζουν οι εκλογές του 2017;

Δεν είμαι σε θέση να δώσω συμβουλές στη Γαλλία. Ωστόσο, ως πολίτης και στο πνεύμα της συντροφικότητας μεταξύ Ευρωπαίων, θα έλεγα ότι οι Γάλλοι ψηφοφόροι θα πρέπει να είναι σε εγρήγορση για τους κινδύνους του λαϊκισμού, ανεξάρτητα από το αν αυτός προέρχεται από την Αριστερά ή από τη Δεξιά.

Οι λαϊκιστές κερδίζουν πόντους επειδή κάνουν τα πράγματα να φαίνονται απλά· διασπείρουν έναν απλοϊκό πολιτικό λόγο ο οποίος βασίζεται στην απλή αντίθεση ανάμεσα στην τρέχουσα κακή κατάσταση και σε μια ειδυλλιακή μελλοντική κατάσταση που υποτίθεται ότι θα υλοποιηθεί όταν κατακρημνιστεί η εγχώρια ελίτ και εκδιωχθούν οι ξένοι.

Όλοι οι λαϊκιστές εμφανίζονται να μιλούν και να ενεργούν με τρόπο που αναζωογονεί τη δημοκρατία. Στην πράξη, είναι «εξπέρ» στον πολιτικό αποκλεισμό – με άλλα λόγια, αποκλείουν συστηματικά από τη λειτουργία της δημοκρατίας όποιους πολιτικούς θεσμούς θεωρούν ενοχλητικούς, κάτι το οποίο σπανίως είναι αντιληπτό πριν έρθουν στην εξουσία, αλλά γίνεται οδυνηρά κατανοητό μόλις κερδίσουν τις εκλογές.

syriza-vouli