zougla: Ο Όργουελ, ο Αλτουσέρ και ο Λεωνίδας Λουλούδης

—του Διονύση Καψάλη—

Μετά την ευγενική παραχώρηση του υλικού από τις εκπομπές του Διονύση Καψάλη (Τρίτο Πρόγραμμα της Ελληνικής Ραδιοφωνίας, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2014), αναδημοσιεύουμε εδώ τα κείμενα της ενότητας «Κυριακή του ανθρώπου», συνοδευμένα από το αντίστοιχο ηχητικό αρχείο. Ευχαριστούμε τον Διονύση Καψάλη για την πρόθυμη συνεργασία με το dim/art. Καλή ανάγνωση και καλή ακρόαση!

Σήμερα, το δεύτερο μέρος της δεύτερης εκπομπής, Κυριακὴ 30 Νοεμβρίου 2014.

* * *

Τί μοῦ ἦρθε τώρα, θὰ μοῦ πεῖτε, ὁ Ὄργουελ, καὶ ἀναζητῶ (ἢ κατασκευάζω) ἀφορμὲς καὶ προσχήματα γενικότερης ἐπικαιρότητας γιὰ τὸ ἔργο του; Ἀπορῶ ὅμως καὶ μὲ τὴν ἀνάγκη μου νὰ ἀπολογηθῶ. Χρειάζομαι ἄραγε κάτι περισσότερο, κάτι πιὸ πειστικό, ἀπὸ τὴν ἁπλὴ ὁμολογία ὅτι τὸν διαβάζω καὶ τὸν ξαναδιαβάζω, τώρα τελευταῖα, καὶ ὅτι μὲ συγκινεῖ καὶ μὲ διαφωτίζει ὅσο λίγοι συγγραφεῖς τοῦ περασμένα αἰώνα; Θὰ σᾶς ἀπαντήσω ἀμέσως, ἀφοῦ σπεύσω νὰ ἐπαναλάβω τὴν αἴσθησή μου, ποὺ κοντεύει νὰ γίνει πεποίθηση, ὅτι αὐτὸς ὁ κατεξοχὴν ἐλεύθερος στοχαστὴς τοῦ αἱματοβαμμένου εἰκοστοῦ αἰώνα μᾶς εἶναι σήμερα περισσότερο ἀναγκαῖος παρὰ ποτέ. Ἔχω ὅμως καὶ ἄλλους, πιὸ μερικευμένους καὶ πιὸ προσωπικούς, λόγους ποὺ τὸν ἀναθυμήθηκα καὶ θὰ τοὺς ὁμολογήσω καὶ αὐτούς, ὅπως ὀφείλω.

Οἱ λόγοι αὐτῆς τῆς ἐκτενοῦς ἀναφορᾶς στὸν Τζὼρτζ Ὄργουελ εἶναι δύο: προσωπικούς, τοὺς ὀνόμασα πρίν, ἀλλὰ δὲν εἶναι ἀμιγῶς προσωπικοί, μιὰ καὶ ἀφοροῦν δύο προσωπικότητες ποὺ μέτρησαν στὴ ζωὴ καὶ τὴ σκέψη πολλῶν ἀνθρώπων. Ὁ πρῶτος εἶναι ἕνας παλιὸς ἀγαπητὸς φίλος, ὁ Λεωνίδας Λουλούδης, ποὺ πέθανε μόλις τὸν Ἰούλιο φέτος, στὰ 67 του χρόνια. «Ἀταξινόμητο ἀριστερὸ δημοκράτη» τὸν ἀποκαλεῖ μιὰ νεκρολογία ποὺ βρῆκα στὸ Διαδίκτυο, «πρωτομάστορα τῆς οἰκολογικῆς σκέψης στὴν Ἑλλάδα» μιὰ ἄλλη˙ καὶ ὑποθέτω ὅτι καὶ οἱ δύο χαρακτηρισμοὶ εἶναι ἀκριβεῖς – ὅσο ἀκριβὴς μπορεῖ νὰ εἶναι ἕνας χαρακτηρισμὸς ποὺ σημαδεύει μόνο τὸν ἐνεργὸ πολίτη καὶ ἀφήνει ἀπέξω τὸν ἐσωτερικὸ ἄνθρωπο, αὐτὸν ποὺ διέκρινε κανεὶς ἀμέσως στὸ φιλικὸ χαμόγελο τοῦ Λεωνίδα, τὸν τρυφερό, ἀδογμάτιστο, ἐλεύθερο ἄνθρωπο.

Λεωνίδας Λουλούδης

Στὴ μνήμη τοῦ Λεωνίδα Λουλούδη ἕνα ἀκόμη τραγούδι καὶ μιὰ ἱστορία ποὺ τὸ συνοδεύει. Τὸ 1958, ὁ Phil Spector συνθέτει ἕνα πασίγνωστο τώρα πιὰ τραγούδι, ποὺ τὸ ἐμπνέεται ἀπὸ μιὰ φράση ποὺ διάβασε χαραγμένη στὸν τάφο τοῦ πατέρα του: «To know him was to love him», σὲ ἐλεύθερη μετάφραση: «ἔφτανε νὰ τὸν γνωρίσεις γιὰ νὰ τὸν ἀγαπήσεις». Τὸ τραγούδι, βεβαίως, προέκυψε ἐρωτικὸ μᾶλλον παρὰ ἐπιτύμβιο καὶ σταδιοδρόμησε ἔκτοτε μὲ τὶς φωνὲς πολλῶν διαφορετικῶν τραγουδιστῶν καὶ συγκροτημάτων, μὲ τὸν τίτλο (ὅταν τὸ τραγουδοῦν ἄντρες), «To know her is to love her». Μιὰ σχετικὰ πρόσφατη διασκευή, ὡστόσο, ἀκούγεται σὰν νὰ ἐπανεγγράφει, μέσα στὸν ὀργανισμὸ τοῦ ἐρωτικοῦ ἐγκωμίου, τὴν κρυμμένη πένθιμη ἀφορμὴ τοῦ τραγουδιοῦ. Ἀνήκει στὴν Ἔιμι Οὐάινχαους (Amy Winehouse). Ἡ φωνή της, χρωματισμένη ἀπὸ μιὰ φυσικὴ ὅσο καὶ εὔθραστη βραχνάδα, ἀκούγεται ἐδῶ σὰν νὰ βγαίνει ἀπὸ βαθύτερα στρώματα ἀνήσυχης τρυφερότητας, ἀπὸ ἕναν τόπο ἀπώλειας καὶ σπαραγμοῦ.

Σ᾽ αὐτὸ τὸ σημεῖο τῆς ἀποψινῆς μας ἐπικοινωνίας, ἀγαπητοὶ φίλοι, καὶ μετὰ τὴν Οὐάινχαους, ποὺ μόλις ἀκούσατε, θὰ μοῦ ἐπιτρέψετε νὰ ἀφηγηθῶ μιὰ προσωπικὴ ἀνάμνηση ποὺ θὰ συνδέσει τὸ φίλιο πρόσωπο τοῦ Λεωνίδα Λουλούδη μὲ τὸν Ὄργουελ – μιὰ ἱστορία ἀπὸ τὰ πρῶτα ἐκεῖνα χρόνια τῆς μεταπολίτευσης, ὅταν ὁ Λεωνίδας καὶ ἐγὼ ποὺ σᾶς μιλῶ καὶ ἄλλοι πολλοί, φίλοι ἀκόμα οἱ περισσότεροι, βρεθήκαμε γύρω ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Ὁ Πολίτης. Κάποιοι, οἱ πλεῖστοι εὐτυχῶς, ζοῦν. Ἄλλοι πορεύονται ἀπὸ καιρὸ στὴ «μοναχικὴ κοιλάδα», ὅπως θ᾽ ἀκούσουμε σὲ λίγο νὰ τραγουδάει ὁ Γούντυ Γκάθρι. Κάμποσοι ἐκεῖνα τὰ χρόνια διαβάζαμε, μελετούσαμε, σχολιάζαμε καὶ κάπου κάπου εἴχαμε καὶ τὴ βαθύτατη πεποίθηση (τρομάρα μας!) ὅτι ἐφαρμόζουμε κιόλας τὸν Γάλλο φιλόσοφο τοῦ μαρξισμοῦ Λουὶ Ἀλτουσέρ. Ἀπέναντι στὴ στειρότητα, τὸν δογματισμὸ καὶ τὴν ἀπέραντη πλήξη τῶν ἄχαρων ἐγχειριδίων μαρξισμοῦ-λενινισμοῦ καὶ διαλεκτικοῦ ὑλισμοῦ τὰ ὁποῖα πολλοὶ κατ᾽ ὄνομα διαφωτιστὲς (σκοταδιστὲς ὣς τὸ μεδούλι) παρεῖχαν ὡς «ξηρὰ τροφὴ» στοῦς πεινῶντες καὶ διψῶντες νέους τῆς ἐποχῆς – ἀπέναντι σὲ ὅλα αὐτὰ τὰ θλιβερὰ ὑποκατάστατα σκέψης, ὁ Ἀλτουσὲρ παρεῖχε τουλάχιστον μιὰν αἴσθηση διανοητικῆς περιπέτειας καθὼς καὶ μιὰν ὑπόσχεση φιλοσοφικῆς αὐστηρότητας ποὺ δὲν θὰ ἦταν δυνατὸν μὲ κανέναν τρόπο νὰ τὴ βροῦμε στὸ φιλοσοφικὸ λεξικὸ Ρόζενταλ-Γιούριν ἢ σὲ ἄλλα ἄθλια παρασκευμάσματα τῆς Ἀκαδημίας Ἐπιστημῶν τῆς ΕΣΣΔ. Ἐπιπλέον, ἦταν καὶ ἀντισταλινικὸς ὁ Ἀλτουσέρ, ἕνα εἶδος ἀξιωματικῆς φιλοσοφικῆς ἀντιπολίτευσης στὸ κατὰ τὰ ἄλλα σταλινικῆς καταγωγῆς, νοοτροπίας καὶ ἡγεσίας Κομμουνιστικὸ Κόμμα Γαλλίας, τὸ PCF.

Louis Althuser

Ἦταν καὶ ὁ Λεωνίδας σ᾽ ἐκείνη τὴν παρέα, ἀλλὰ δὲν πολυασχολιόταν μὲ τὸν Ἀλτουσὲρ καὶ ἀμφιβάλλω ἂν πείστηκε ποτέ, ὅπως οἱ ὑπόλοιποι, γιὰ τὴ σημασία τοῦ Γάλλου φιλοσόφου. «Ὡραῖα, βρὲ παδιά», ἔλεγε, «καλὸς ὁ Ἀλτουσέρ, ἀλλὰ διαβάστε καὶ λίγο τὸν Ὄργουελ». Δὲν ἐννοοῦσε βεβαίως, μὲ τὴν παραίνεση αὐτή, ὅτι ἔπρεπε νὰ ἀντικαταστήσουμε τὸν ἕνα διδάχο μὲ τὸν ἄλλον˙ ὁ Ὄργουελ δὲν ἀποτελοῦσε οὔτε θὰ μποροῦσε ποτὲ νὰ ἀποτελέσει θεωρητικὸ σύστημα: ἦταν ἔνας καταλύτης ἐλεύθερου στοχασμοῦ καὶ ἰσχυρότατο ἀντίδοτο διαύγειας στὴ γενικευμένη συσκότιση τοῦ «μαρξισμοῦ-λενινισμοῦ». Τὸν διαβάζαμε λοιπὸν καὶ τὸν Ὄργουελ, κάποιοι τουλάχιστον τὸν εἴχαμε διαβάσει καὶ τὸν διαβάζαμε – ὡς «λογοτεχνία» ὅμως. Τὴν ὑπόθεση τῆς ἀλήθειας, τὴν ὑπόθεση τῆς μεθόδου γιὰ τὴν ἀλήθεια, τὴν εἴχαμε ἀναθέσει στὸν Ἀλτουσέρ. Ὁ Ὄργουελ ἦταν ἁπλῶς λογοτεχνία – γιὰ μᾶς, ἢ γιὰ μένα, ὅσο μπορῶ νὰ ἀνακαλέσω τὸν ἑαυτό μου ἐκείνης τῆς ἐποχῆς. Γιὰ τὸν Λεωνίδα, ὅμως, ὁ Ὄργουελ δὲν ἦταν ἁπλῶς λογοτεχνία. Ὅσο νόημα μπορεῖ νὰ ἔχει μιὰ ἐκ τῶν ὑστέρων παραδοχὴ –ἐλάχιστο, φοβοῦμαι– ὁ Λεωνίδας εἶχε δίκιο. Ὁ Ὄργουελ εἶναι ἀσφαλῶς πολὺ σημαντικότερος γιὰ τὴ σημερινή μας σκέψη καὶ σημερινὴ πολιτικὴ εὐαισθησία ἀπὸ τὸν Ἀλτουσέρ. Ἀλλὰ καὶ τότε θὰ ἦταν σημαντικός, σημαντικότατος, ἂν εἶχαμε τὸ θάρρος (ὅπως τὸ εἶχε ὁ Λεωνίδας) νὰ τοῦ ἀνοίξουμε λίγο ζωτικὸ χῶρο στὴ σκέψη μας, ποὺ κόντευε νὰ λυγίσει ὑπὸ τὸ βάρος τῆς κατὰ Ἀλτουσὲρ «θεωρητικῆς πρακτικῆς». Ὁ Λεωνίδας, ποὺ πορεύεται τώρα πιὰ μόνος σ᾽ ἐκείνη τὴ μοναχικὴ κοιλάδα, εἶχε δίκιο.